Այս տարվա «Լավագույն միջազգային ֆիլմ» անվանակարգում Օսկարի ներկայացված ֆիլմերի թվում է իռլանդական «Հանգիստ աղջիկը»։ Սա ոչ միայն այս անվանակարգում երբևէ հայտնված առաջին իռլանդական ֆիլմն է, այլև առանձնանում է նրանով, որ իռլանդերեն է, ոչ թե անգլերեն։ Քսանմեկերորդ դարում անգամ Իռլանդիայում իռլանդերենի լեզվակիրների թիվը խիստ փոքր է. ըստ տարբեր հաշվարկների, մոտ յոթանասուն-ութսուն հազար, որը կազմում է Իռլանդիայի բնակչության մոտ 1%-ը։ Ինչ խոսք, Իռլանդիայի հանրապետությունն ամեն ինչ անում է իռլանդերենը փրկելու համար։ Ու իռլանդալեզու ֆիլմեր ֆինանսավորելն այդ ծրագրի մի մասն է։
«Հանգիստ աղջիկը» պատմում է գյուղական Իռլանդիայում աղքատ ընտանիքում մեծացող աղջկա՝ Քոթի մասին, որ սիրում է առանձնանալ բոլորից ու թափառել։ Քանի որ ընտանիքում հերթական երեխան պիտի ծնվեր, գլխացավանքից ազատվելու համար ծնողները որոշում են Քոթին ուղարկել Ուոթերֆորդ՝ առավել լավ ֆինանսական պայմաններում ապրող հեռավոր ազգականների մոտ։ Այստեղ Քոթը հանդիպում է անսահման սիրո և ուշադրության և կապվում է իրեն հյուրընկալած ամուսնական զույգի հետ։ Ու երբ գալիս է տուն վերադառնալու ժամանակը, Քոթը չի ուզում գնալ։
Իհարկե, այստեղ պատմությունը համեմվում է «գաղտնիքներով», հավանական բռնությամբ ու գերազանց կերպարներով ու դերասանական խաղով։ Բայց ֆիլմն ունենալով շատ ուժեղ պատկերներ՝ հարց առաջացրեց, թե արդյոք ինչ-որ գրքի հիման վրա՞ է ստեղծվել, թե՞ հենց իր համար գրված սցենարի։ Ու փնտրտուքներս տարան ինձ իռլանդացի գրող Քլեր Քիգանի մոտ. «Հանգիստ աղջիկը» նկարահանվել է նրա «Խնամակալ» վիպակի հիման վրա։ Վիպակը գրվել է անգլերեն, և միայն ֆիլմային ադապտացիան է իռլանդերեն։
Քիգանը որպես գրող շատ հետաքրքրեց։ Հայտնաբերեցի, որ վերջերս լույս տեսած և 2022-ի Բուքերյան մրցանակի շորթլիսթված նոր վիպակ ունի՝ «Էսպիսի մանր բաներ»։ Ու երբ Հռոմում իմ սիրելի գրախանութներից մեկը մտանք, փորձեցի շատ փոքր անգլերեն անկյունում փնտրել գիրքը։ Ու գտա ու մի շնչով կարդացի։
Դեռ գրքի առաջին էջերից ինձ անմիջապես գրավեց Քիգանի լեզուն. եթե նույնիսկ չիմանայի, որ իռլանդացի է, անմիջապես կկռահեի։ Հեղինակն իռլանդական անգլերենն իր ողջ հարստությամբ գրականություն էր բերել. մի բան, որ կարդացածս այլ ժամանակակից իռլանդացի հեղինակներ կա՜մ չեն կարողանում նույնքան լավ անել անել, կա՜մ չեն էլ փորձում (օրինակներ Սալլի Ռունի, Քաթրիոնա Լալլի, Քոլմ Թոբին)։ Քիգանի արձակը նաև շատ պատկերավոր է։ Հետևաբար, զարմանալի չէ, որ «Հանգիստ աղջիկը» ֆիլմի է վերածվել։ Թեև, «Խնամակալը» կարդացած չլինելով, չեմ կարող հստակ ասել, թե ֆիլմի պատկերների որ մասն է Քիգանի, որ մասը՝ ռեժիսորի ու սցենարիստի աշխատանքը։
«Էսպիսի մանր բաներ» վիպակի գործողությունները տեղի են ունենում ութսունականների գյուղական Իռլանդիայում։ Գլխավոր հերոսն աշխատավոր Ֆուրլոնգն է, որ ամուսնացած է, ունի հինգ դուստր։ Թեև հարուստ չեն, բայց ծայրը ծայրին հասցնում են։ Ֆուրլոնգն ինքը ծնվել է արտաամուսնական կապից ու երբեք չի իմացել, թե հայրն ով է։ Մայրը կաթոլիկ է եղել։ Բայց մեծահարուստ բողոքական տիկին Ուիլսոնի բարի կամքի շնորհիվ մայր ու որդի բնակվել ու ծառայել են նրա տանը, նվազագույն կարիքները հոգացվել են, Ֆուրլոնգը դպրոց է գնացել։
Սակայն Ծննդյան տոներին նախորդող օրերին Ֆուրլոնգը բռնության նշաններ է հայտնաբերում կաթոլիկ կույսերի կառավարած մի համայնքում, որտեղ «ընկած կանայք» են ապրում ու աշխատում։ Ու կանգնում է ընտրության առաջ. որևէ բան ձեռնարկե՞լ՝ վտանգելով իր դստրերի ապագան, թե՞ լռել ու ձևացնել, թե ոչինչ չի եղել։ Ֆուրլոնգն ընտրում է առաջինը։
Ֆուրլոնգի կերպարը բազմաշերտ է ու կոտրում է ազատական աշխարհի՝ աշխատավորի մասին կարծրատիպերը. հարուստ ներաշխարհ ունի, գրքեր է կարդում, փորձում է դստրերին հնարավոր ամենալավ կրթությունը տալ, հոգատար է իր համայնքի նկատմամբ։ Ֆուրլոնգը նաև ֆեմինիստ է։ Մի դրվագում, երբ կաթոլիկ մայրապետն անհանգստություն է հայտնում, որ Ֆուրլոնգը միայն դստրեր ունի, ու ոչ ոք իր ազգանունը չի ժառանգի, Ֆուրլոնգը հիշեցնում է, որ ինքն էլ իր մոր ազգանունն է կրում։
Թեև վիպակում անմիջապես չի ասվում, գրքի սկզբի ընծայագրից հասկանալի է դառնում, որ էստեղ գործ ունենք էսպես կոչված «Մագդաղենացի լվացքատների» հետ։ Փոքր-ինչ փորփրելով՝ հայտնաբերում եմ, որ Մագդաղենացի լվացքատները պետության գիտությամբ ու կաթոլիկ եկեղեցու կառավարած աշխատանքային բանտանման հաստատություններ են «ընկած կանանց» համար։ Սկզբում «ընկած կանայք» սահմանման մեջ եղել են միայն մարմնավաճառները, բայց երբ աշխատուժի պահանջը մեծացել է, սկսել են նաև ընդգրկել արտաամուսնական կապից երեխաներ ունեցող կանանց։ Ու հայտնի չէ՝ ինչ են արել երեխաների հետ։ Իռլանդիան որպես պետություն Մագդաղենացի լվացքատների համար պաշտոնապես ներողություն է խնդրել միայն 2013-ին։
Այսպիսով, այս վիպակով Քիգանն անդրադառնում է կրոնին խառնված ծայրահեղ կապիտալիզմի առավել մութ էջերին, որտեղ կանայք շահագործվում են ելնելով ինչ-որ բարոյական չափանիշներից, որոնք սահմանվում են աշխատանքային պահանջարկից ելնելով ու կամայականորեն։ Քիգանի վիպակում թեև խնդրի լուծումը խիստ մասնավոր է ու լոկալ, գալիս է աշխատավորից ու նրա անխախտ արժեհամակարգից։
Գրաքննադատները «Էսպիսի մանր բաները» Քիգանի ամենադրական գործն են համարում, որովհետև ի տարբերություն մյուսների, հույսը չի կորում։ «Հանգիստ աղջիկ» ֆիլմն էլ է հույսով ավարտվում. հետաքրքիր է՝ ֆիլմում փոխե՞լ են վերջաբանն այն առավել օսկարային դարձնելու համար, թե՞ այնուամենայնիվ վիպակն էլ է նույն կերպ ավարտվում, ու հույսի մեկնաբանությունը կախված է ընթերցողից։ Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է կարդալ «Խնամակալը»։ Պետք է կարդալ նաև Քիգանի մյուս գործերը, ու դա մեծ հաճույքով անելու եմ։
Կարուսել 