Մոդիանոն ու Պորտոն

Պորտոյի մի գրախանութում գրքերն եմ ուսումնասիրում։ Պորտուգալական գրականություն եմ փնտրում մի լեզվով, որ կարող եմ կարդալ։ Պորտոյի գրականություն եմ փնտրում։ Հետաքրքրող վերնագրերը հերթով վերցնում, թերթում, վերադարձնում եմ իր տեղը։ Հասնում եմ ֆրանսերեն գրականության բաժին։ Արդեն պորտուգալականի մասին մոռացել եմ։ Ծանոթ հեղինակների նոր գրքերն եմ վերցնում, թերթում, նորից տեղը դնում։ Պատրիկ Մոդիանոն նոր գիրք ունի. «Անտեսանելի թանաք»։ Բացում եմ գիրքը, կարդում առաջին նախադասությունը. «Այս կյանքում դատարկություններ կան, դատարկ էջեր, որ կարող ես գուշակել բացելով «գործը». երկնագույն կազմով մի պարզ թղթապանակ, որ տարիների ընթացքում խամրել է»։

Շարունակում եմ կարդալ։ Ինձ մոտենում է աշխատողը և անգլերեն հարցնում, թե արդյոք օգնության կարիք ունեմ։ Պատասխանում եմ, որ ոչ։ Երբ հասնում եմ գրքի երկրորդ էջին, որոշում եմ, որ սա է որ կա Պորտոյի գիրքը, գնում եմ գիրքը, դուրս գալիս գրախանութից։

Մոդիանոյի գրքերից շատերը Փարիզում են տեղի ունենում։ Փոփոխվող քաղաքի, անցյալի հուշերի ու հիշողության բացերի, անցած երիտասարդության, ինքնության փնտրտուքի մասին են։ Անցյալը կորցնում է իր մանրամասները, պատառիկներ են, ստվերներ, ուրվականներ, հաճախ ոչ ճշգրիտ, անվստահելի։

Ու հենց էդպիսի քաղաք է Պորտոն։ Անցնում ես լքված տների մոտով ու մտածում՝ ի՞նչ պատմություններ, ի՞նչ հիշողություններ ունեն այս տները։ Ինչ-որ ժամանակ էստեղ մարդիկ են ապրել, արարել, սիրել, իրենց գաղտնիքներ ունեցել։ Ու այս պատմությունները գուցե դեռ ապրում են ոմանց հիշողություններում։ Հենց Պորտոյում է տիրում Մոդիանոյի գրքերի տրամադրությունը։ Փարիզում դա չես զգում։

Իսկ «Անտեսանելի թանաքը» հերթական տիպիկ մոդիանոյական գործն է, որ Մոդիանոն գրել է 2014-ին Նոբելյան մրցանակ ստանալուց հետո։ Ժամ Այբենը հիշում է երեսուն տարի առաջվա մի չփակված գործ, որով որոնում էր Փարիզից անհետացած մի կնոջ՝ Նոել Լըֆեբվրին։ Այս փնտրտուքները նրան տանում են ֆրանս-շվեյցարական սահման, սեփական անցյալ, սեփական երիտասարդություն ու սեփական հիշողության բացեր։ Հիշատակվում են տարբեր անուններ ու հասցեներ։ Փնտրտուքները հասցնում են Հռոմ, որը չունի տարիք, փոփոխվող չէ, չունի անցյալ ու ապագա, ունի միայն ներկա։ Շատ բաներով «Մութ կրպակների փողոցն» է հիշեցնում, բայց չկա հետպատերազմյան համատեքստը։

Մոդիանոյի կերպարները, ընդհանուր առմամբ, կարծես ժամանակին փորձել են մոռանալ, իսկ հետո ջանք են գործադրել, որ հիշեն։ Հետպատերազմյան տրավմա՞ն է։ Հավանական կոլաբորացիոնիստ հա՞յրը։ Ամեն դեպքում, Մոդիանոն նորից ու նորից է վերադառնում այս թեմաներին, իսկ ես, որպես ընթերցող, նորից ու նորից եմ վերադառնում Մոդիանոյին. իմ առաջ ոչ թե մոռանալու, այլ հիշելու խնդիր է դրված, նախնիներիս, ծնողներիս ու իմ սերնդի հիշողությունները պինդ պահելու, որովհետև ամեն ինչ արվում է, որ մոռանանք։

Նոր տեսակի սոցիալիզացիա

Չէ՜, համավարակը չէր պատճառը, որ Դանիայի իմ գրեթե բոլոր սոցիալական կապերն անհետացան։ Մի կողմից, մի քաղաքում ապրել, մյուսում աշխատելս էր, որ սոցիալիզացիայի շատ քիչ ժամանակ էր թողնում, եղած ժամանակն էլ երկու կես անում Օրհուսի ու Կոպենհագենի միջև։ Մյուս կողմից, ընկերներս էին, որ հերթով հեռացան Դանիայից։ Ու արդյունքում Կոպենհագենում միայն մի կայուն ընկերուհի ունեմ, որը ոչ մի տեղ չի գնալու ու որի հետ ընդամենը երկու-երեք տարի առաջ եմ ծանոթացել։

Իսկ երեք տարի առաջ այս հարցը բարձրացրի Շերոնի մոտ քոուչինգի ժամանակ։ Ասացի, որ երկու քաղաքում ապրելով իրականում ոչ մեկում էլ չեմ ապրում, որ մայրս Հայաստանում է, հայրս՝ Կանադայում, իսկ ես երրորդ մի երկրում, որ մտերիմ կապեր հաստատել, իսկ եղածները պահպանել չեմ կարողանում, ու չգիտեմ՝ ինչ անեմ։

Շերոնն ինձ տնային հանձնարարություն տվեց, բայց չեմ հիշում՝ կոնկրետ ինչ էր։ Միայն հիշում եմ, որ հաջորդ հանդիպումը խնդրել էի, որ օնլայն լինի, որովհետև Նորվեգիա էի գործուղվել (այո, ես օնլայն հանդիպումներ ունենում էի համավարակից դեռ շատ առաջ, ու դա ինձ համար բնավ նորություն չէր)։ Այդ հանդիպման ժամանակ պայծառացած ասացի, որ լուծումը գտել եմ։ Հարցին, թե որն է այն, պատասխանեցի. «Ավելի շատ ճամփորդելը»։

Բնականաբար, Շերոնը զարմացավ ու խնդրեց բացատրել. երկու շաբաթ առաջ բողոքում էի գնացքներում չափից դուրս շատ ժամանակ անցկացնելուց։Բացատրեցի, որ ավելի շատ ճամփորդելով ես կարողանում եմ տեսնել տարբեր ժամանակների ընկերների, որ Եվրոպայում ու գուցե նույնիսկ աշխարհում մեծ քաղաք չկա, որտեղ գոնե մի հոգու չիմանամ, որ ուր գնում եմ, անպայման էնպես եմ անում, որ հանդիպեմ ծանոթ մարդուն։ Կարծեմ Նորվեգիայից առաջ էլ Դուբլինում էի եղել ու Սեդային հանդիպել, իսկ ամիսներ անց Պրահա էի մեկնելու, որտեղ Ա.-ին կտեսնեի։ Դրանից ոգեշնչված էի այդ եզրակացության եկել։ Շերոնը շնորհավորեց, որ լուծում եմ գտել, ու այդքանով մեր հանդիպումներն ավարտվեցին։

Բայց այն ժամանակ դեռ չգիտեի, որ դա պարզապես իմ կյանքի նոր նորմալն է դառնալու, որ մարդկանց հետ մտերիմ հարաբերություններ հաստատելու ունակությունս լրիվ կորցնելու եմ, ու շփումները սահմանափակվելու են իմ կամ նրանց՝ միաժամանակ որևէ աշխարհագրական դիրքում գտնվելով։ Այդ հանդիպումներն անցնելու են ջերմ ու մտերմիկ, առանց որևէ լարվածության, առանց վեճերի ու անհամաձայնության, ավարտվելու են «մինչ հաջորդ հանդիպում» մաղթանքով՝ շատ լավ իմանալով, որ հաջորդ հանդիպումը ամիսներ կամ գուցե տարիներ անց է լինելու։ Չգիտեի, որ գրեթե բոլոր տեսակի տեսազանգերին ու չաթերին հրաժեշտ եմ տալու (Մայայի ու Ա.-ի հետ մեր խմբային չաթը միակն է, որ հաճախ է թարմացվում)։ Չգիտեի նաև, որ հատկապես Հայաստանում շփումներս են էդպիսին դառնալու (հատկապես պատերազմից հետո). գալու եմ Հայաստան, հանդիպեմ հատուկենտ մարդկանց, ոմանք՝ մտերիմներ, ոմանք՝ էնպիսիք, որոնց հետ շատ չեմ շփվել կամ նոր եմ ծանոթացել, հետո գնամ, հետները գրեթե չշփվեմ մինչև հաջորդ այցելությունս։

Էս ամենի մասին մտածեցի վերջերս, մտածեցի, երբ աուդիոգրքի ծրագիրս չէր աշխատում, ու Մոնրեալի փողոցներով թափառում էի առանց որևէ բանի վրա կենտրոնանալու։ Մտածեցի Նաստյային, Լիաննային ու Նազիկին հանդիպելուց հետո. նրանցից մեկին առաջին անգամ, երկուսին՝ մի քանի տարին մեկ տարբեր քաղաքներում։ Ու բոլոր երեքի հետ էլ անչափ հաճելի ժամանակ անցկացնելուց հետո։

Իմ կյանքը սա է. ընտանիքիցս դուրս ես չունեմ մտերիմ հարաբերություններ, բայց աշխարհով մեկ ցրված շատ են մարդիկ, որոնց ուզում եմ հանդիպել, զրուցել հետները, իմանալ՝ ինչպես են, ինչ են մտածում, ուր են հասել, իսկ հետո նորից հանդիպել ամիսներ կամ տարիներ անց, նույն քաղաքում կամ ուրիշ տեղ, նորից նույն հարցերը քննարկել։

Դանիան կորոնակիսամյակին ընդառաջ

Այս տողերը սկսում եմ գրել Դանիայի Օրհուս քաղաքի «փափուկ լոքդաունի» պայմաններում, երբ մեզ՝ Օրհուսի համալսարանի աշխատողներիս, երկու շաբաթով, հետո ևս երկու շաբաթով տուն ուղարկեցին՝ էդպիսով կիսամյակի սկիզբն անորոշության մատնելով։ Ու տողերս գրելու ընթացքում Օրհուսի քաղաքապետը հայտարարում է ռիսկի նվազման մասին ու նախատեսվածից մեկ շաբաթ շուտ մեզ թույլ տալիս աշխատավայր վերադառնալ. ուրեմն կիսամյակը նորմալ սկիզբ կունենա։

Վերևում նկարագրածն այս տարվա աշնանային կիսամյակի անորոշության ու շիլաշփոթի ընդամենը մի փոքր մասն է ներկայացնում։ Դեռ հունիսից ամեն օր մի նոր հրահանգ, նոր որոշում է գալիս, ու դասախոսներս պիտի անընդհատ փոփոխենք մեր ծրագրերը, հարմարվենք նորին։ Իսկ ինձ նման աշխատավայրից 200 կմ այն կողմ ապրողի համար էսպիսի անորոշությունը լրացուցիչ բարդություն է. ես պետք է հստակ ծրագրեմ, թե որ օրերին որ գնացքով եմ գնալու Օրհուս, քանի գիշեր եմ այնտեղ մնալու ու երբ եմ վերադառնալու։

Սկզբում խոսակցություններ էին պտտվում, թե ամբողջ կիսամյակն առցանց է լինելու։ Ավելի ուշ մեզ լղոզված հրահանգ եկավ, որ պատրաստվենք սոցիալական հեռավորություն պահպանելու պահանջի պայմաններում դասավանդելուն՝ պատրաստ լինելով, որ սահմանափակումները կարող են լրիվ հանվել կամ ուսուցումը կարող է լրիվ առցանց դառնալ։ Հետո նաև ստացվեցին լսարանների տվյալները, թե սոցիալական հեռավորություն պահպանելու դեպքում որ լսարանը քանի ուսանողի կարող է ընդունել։ Իսկ որ ամենավատն էր, լսարան ամրագրող կառույցը կտրականապես մերժում էր լսարանային որևէ փոփոխություն. առարկայիդ համար այս օրն ու ժամն է տրված, կա՛մ պիտի հարմարվես, կա՛մ ուրիշ լուծում գտնես։ Հարմարվել կնշանակի, որ ուսանողներիդ թիվը լսարանի տարողունակության չափ է կամ դրանից քիչ։ Ուրիշ լուծումն առցանցն է, որովհետև այլ դասախոսների հետ պայմանավորվել, լսարաններով փոխանակվել չի թույլատրվում։ Մի ուրիշ լուծում է մեկուկես ժամանոց դասախոսությունը կրճատել, քառասունհինգ րոպեանոց դարձնել և կարդալ երկու անգամ՝ սկզբում կուրսի մի կեսի, հետո մյուս կեսի համար։ Բակալավրի և մագիստրատուրայի առաջին կուրսի ուսանողներին առավելություն է տրվելու, ու նրանց ուսումը հնարավորինս առկա է կազմակերպվելու։

Այս պայմաններում բավական քիչ էին այնպիսի լսարանները, որտեղ ուսանողները տեղավորվում էին սոցիալական հեռավորության պայմաններում, հետևաբար փաստացիորեն լիարժեք առկա ուսուցում կազմակերպելն ահնար էր դառնում։ Ուսանողների ու դասախոսների բազմաթիվ բողոքներից հետո մինչև 30 հոգանոց կուրսերի դեպքում սոցիալական հեռավորության կանոնը չի գործելու, այսինքն՝ մինչև 30 հոգանոց կուրսերը կարող են հանգիստ իրենց դասերն անցկացնել նախատեսված լսարաններում, բայց եթե կուրսում թեկուզ 31 հոգի կա, ուրեմն պետք է հաշվի առնել սոցիալական հեռավորությունը։

Այս կիսամյակ երկու առարկա եմ դասավանդելու. ճանաչողական սեմիոտիկայի (cognitive semiotics) մագիստրատուրայի առաջին կուրսում սոցիալական ճանաչողություն (social cognition) և ճանաչողական գիտության (cognitive science) բակալավրի երկրորդ կուրսում էքսպերիմենտալ մեթոդներ 3։ Առաջին առարկայի դեպքում ամեն ինչ շատ սիրուն տեղավորվում է պահանջների մեջ. 14 ուսանողի տարողությամբ լսարան, կուրսում 14 հոգի, ոչ մի խնդիր։ Երկրորդի դեպքում կուրսում 53 ուսանող է գրանցված։ Դասախոսության լսարանն ավելի փոքր տարողություն ուներ։ Բոլորի կյանքը հեշտացնելու համար առաջարկեցի նախապես տեսագրված կարճ դասախոսություններ ու դրանց հետ զուգակցված առցանց վարժություններ՝ Զումով կենդանի դասախոսությունների փոխարեն։ Տեսագրված դասախոսությունները, ի դեպ, երկար ծանրութեթև արած մանկավարժական ընտրություն է, որ թեև իմ աշխատանքը մի քիչ բարդացնելու է, բայց օգնելու է ուսանողներին. նրանցից շատերը չունեն արագ ինտերնետ, ու Զումով չեն կարող կտրտված ձայնով հետևել։ Երկար առցանց դասախոսության դեպքում ուշադրությունը կարող է շեղվել, կարևոր մասերը բաց թողնեն։ Իսկ տեսագրված կարճ դասախոսությունը կարող են ուզածի չափ դիտել, դադարներ տալ, լրացուցիչ ժամանակն օգտագործել առաջադրանքները կատարելու համար։

Էքսպերիմենտալ մեթոդաբանություն 3֊ը նաև գործնականներ ունի, որտեղ ուսանողները կիսվում են երկու մասի։ Այս դեպքում ունենում ենք 30֊ից փոքր խմբեր 27 հոգի տարողունակությամբ լսարանում, հետևաբար նորից խնդիր չի լինում։ Գործնականները հատկապես կարևոր են լսարանում կազմակերպելը, որովհետև առարկան լրիվ կոդ գրելու վրա է հիմնված, ու ուղղություն ցույց տալն ու խնդիրներ հայտնաբերելն ավելի հեշտ է, երբ ուսանողի հետ անձամբ ես հաղորդակցվում։

Թվում է՝ կիսամյակն ինձ համար գոնե կազմակերպված է, ամբիոնի վարիչը հաստատել է որոշումներս, ու մնում է միայն դասերը պատրաստելը։ Բայց Օրհուսը դառնում է Դանիայում կորոնավիրուսի նոր օջախ, նոր սահմանափակումներ են մտցվում՝էդպիսով ամեն ինչ շատ անորոշ դարձնելով։ Մյուս կողմից, ճանաչողական գիտության երկրորդ կուրսի ուսանողները բողոքում են առցանց ուսուցման դեմ, որ թե նախորդ կիսամյակ ոչինչ չեն սովորել, որ առցանցը կրթություն չէ և այլն։ Ու նորից ընկնում ենք, սկսում լուծումներ փնտրել՝ վերադառնալով հենց սկզբնական մոդելին, որովհետև, միևնույն է, լսարաններ ամրագրող կառույցն անսասան է, ու ավելի մեծ լսարան մեզ չի առաջարկի։

Չնայած սահամնափակումներին, հայտարարվում է, որ մենք կարող ենք աշխատանքի գնալ միայն դասավանդելու նպատակով։ Էջերով նորանոր նամակներ ու կանոններ ենք ստանում համալսարանի ղեկավարությունից. ամեն դասից առաջ ու հետո պետք է լսարանն օդափոխել, պետք է հետևել, որ ուսանողները ձեռքերը և իրենց շրջապատը մաքրեն մաքրող հեղուկով։ Դասախոսների պատասխանատվությունն է նաև հետևելը, որ լսարաններում մաքրող հեղուկ կա։ Հիվանդ ուսանողները տանն են մնում (ինչպես նաև մեկուսացվում է նրանց 30 հոգանոց խումբը)։ Հաճախումները որպես պարտադիր պայման վերացվում է։ Մեզ նաև կորոնավիրուսի ժամանակ լսարանում ճիշտ վարքի սլայդներ են ուղարկում, որ դասի ժամանակ ուսանողներին ցույց տանք։

Այս պահին, երբ գրում եմ այս տողերը, նախատեսում եմ, որ վաղը կնկարահանեմ առաջին դասախոսությունս ու կտեղադրեմ մեր առցանց հարթակում, հինգշաբթի դիմակս կդնեմ, կնստեմ գնացք, կհասնեմ Օրհուս ու երկու խմբերին էքսպերիմենտալ մեթոդներ 3֊ի գործնականը կդասավանդեմ, ուրբաթ առավոտյան՝ սոցիալական ճանաչողությունը։ Օրվա երկրորդ կեսին կմիանամ գործընկերներիս հետ գրելու ակումբին, որտեղ մի երեք ժամ գիտությամբ կզբաղվեմ, հետո դիմակս կդնեմ, կնստեմ գնացք, կվերադառնամ Կոպենհագեն։ Բայց հաշվի առնելով, թե ինչքան արագ է ամեն ինչ փոխվում վերջին ամիսներին՝ չգիտեմ, թե առաջիկա շաբաթվա ընթացքում ծրագրածիս որ մասն իրականություն կդառնա։

Երկրորդ ալիք․ Օրհուսը կորոնայի ժամանակ

Վերջին հինգ ամսվա մեջ առաջին անգամ մտնում եմ գրասենյակս, որ աշխատեմ։ Ոչինչ չի փոխվել. գրասեղանիս մի անկյունում կարդացված֊չկարդացված հոդվածներն են, սուրճի բաժակս ուղիղ էկրանի դիմաց, ասես հինգ րոպե առաջ էի դուրս եկել, գունավոր գրիչներս գրասեղանով մեկ շաղ տված։ Շոգ է։ Բացում եմ պատուհանը։ Այս հինգ ամիսների ընթացքում երևի ոչ ոք չի օդափոխել գրասենյակը։ Մինչև ուրբաթ կաշխատեմ գրասենյակումս, կվերադառնամ Կոպենհագեն ու հաջորդ անգամ Օրհուս ոտք կդնեմ մեկ էլ սեպտեմբերի 3֊ին՝ «էքսպերիմենտալ մեթոդներ 3» դասընթացի առաջին գործնական պարապմունքն անցկացնելու։

Կոլեգաներիս եմ տեսնում։ Միասին լանչ, սուրճ։ Ամիսների ընթացքում առաջին անգամ էս բոլորն օնլայն չէ։ Ինչ հունիսի սկզբից համալսարանը բացվել էր, նրանք բոլորը վերադարձել էին իրենց գրասենյակներ, սուրճը տեղափոխվել է իրական կյանք, իսկ ես շարունակում էի տնից աշխատել՝ զրկվելով սուրճի ընդմիջումներից։ Առաջվա պես զավզակում ենք, ու դա ավելի շատ հիշեցնում է մարտի մեր աշխատանքային վերջին օրը, երբ կորոնավիրուսի մասին սև կատակներ էինք անում, որ ճնշող մթնոլորտը ցրենք։

Իսկ Օրհուսում կյանքը եռում է։ Դանիայում վերջապես ամառ է եկել, ու բոլորը դրսում են՝ այգիներում, սրճարաններում կամ ջրանցքի ափին, իրար գլխի լցված, ասես ոչինչ չի պատահել։ Միայն ժամանակ առ ժամանակ դիմակներով անցորդների կտեսնես. մի բան, որ Կոպենհագենում խիստ հազվադեպ է հանդիպում։ Դանիայում դիմակ կրելը պարտադիր չէ, խորհուրդ է տրվում միայն հասարակական տրանսպորտում, միայն այն դեպքում, երբ մեկ մետր հեռավորություն պահպանելը հնարավոր չէ։ Դրա համար Կոպենհագեն֊Օրհուս լեփ֊լեցուն գնացքի մեր վագոնում միայն երկու հոգով էինք դիմակով։

Իսկ թվերն աճում են։

Երեկոյան Ագաթայի հետ գնում ենք գինի խմելու։ Հունվարից էս կողմ չէինք հանդիպել։ Արմունկով բարևում ենք իրար. Դանիայում բարևելու նոր ձև է գրկախառնվելու ու ձեռքսեղմման փոխարեն։ Արմունկը ֆիզիկապես լինելով ձեռքի ու ուսի արանքում՝ ֆորմալության առումով նույնպես ընկերականի ու գործնականի արանքում է։ Ընկերների հետ խիստ պաշտոնական է թվում, աշխատավայրում նոր ծանոթությունների դեպքում՝ խիստ մտերմիկ։

Նարնջագույն լուսին

Ես ու Ագաթան նստում ենք ջրի ափին՝ մեր միջև մեկ մետր հեռավորություն, մի շիշ սպիտակ գինի, թղթե բաժակներ, ձեռքերն ախտահանելու հեղուկ ու դիմակներ։ Զրուցում ենք ժամերով կորոնայի ժամանակներից, ինքնամեկուսացումից, մեր կյանքի նոր դրամաներից, որոնցից երկուսս էլ զերծ չէինք մնացել, դանիացիներից ու արձակուրդից։ Մեր աչքի առաջ մութը կամաց֊կամաց ընկնում է։ Երբեմն֊երբեմն նավեր են մոտենում, ու ափին զարկվող ալիքներ են առաջանում։ Հետո հայտնվում է նարնջագույն լուսինը ու դիմացի վերամբարձ կռունկների լույսերին խառնվում։ Լուսինն աչքներիս առաջ բարձրանում է վեր, ցրտում է։ Կուրտկաների մեջ կծկված՝ ես ու Ագաթան քայլում ենք դեպի քաղաք։ Ինքը նույն տանն է ապրում, ես՝ նախկինից մի քիչ վերև, մաթեմատիկայի ամբիոնի տանիքի տակ։

Դանիայում թվերն աճում են։ Թվերն է՛լ ավելի արագ աճում են Օրհուսում։ Մարդիկ մեղավորներ են փնտրում. ֆուտբոլ, համալսարանի քաղաքագիտության ամբիոնի քեֆ, սոմալի հայտնի մեկի թաղում։ Իսկ քաղաքում կյանքը շարունակվում է, ասես ոչինչ չի եղել։ Երկաթուղային ընկերությունը որոշում է նստատեղի տոմսի պահանջը հանել, ինչը նշանակում է, որ գնացքում կարող են լինել ավելի մեծ թվով մարդիկ, քան նստատեղ կա։ Մյուս շաբաթվանից ուժի մեջ էր մտնելու նաև վերաբացման չորրորդ փուլը, ինչը նշանակելու էր, որ համալսարանները լիարժեք բացվում են, գիշերային ակումբներն ու բարերը կեսգիշերից հետո աշխատելու են, հարյուրից ավելի մարդկանցով հավաքները թույլատրվելու են։

Ես ամեն օր գնում եմ աշխատանքի ու նկատում, թե ինչպես ենք մենք բոլորով կանոնները խախտում՝ հավաքվելով սենյակներում, որտեղ չպետք է լինենք, նստում աթոռների, որոնց չպետք է նստենք, թույլ տալիս, որ վերելակով մեզ հետ ևս մի հոգի բարձրանա։ Անընդհատ ստուգում եմ լուրերը՝ վախենալով, որ ուր որ է Օրհուսը կփակեն, կմնամ այստեղ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հինգ ամիս առաջ էի վախենում ու աշխատանքի գնում այնպես, որ կարողանայի վերջին հնարավոր գնացքը նստել ու հասնել Կոպենհագեն։

Չորեքշաբթի օրը գնում եմ լողավազան, հետո հանդիպում կին գրողների խմբին. հունիսից էս կողմ չէինք տեսնվել։ Գլուխս անտանելի ցավում է։ Վերագրում եմ շոգին ու ջրազրկմանը։ Հասնում եմ մաթեմատիկայի ամբիոնի իմ սենյակ, պառկում բազմոցին ու մինչև առավոտ քնում՝ընթացքում մտածելով, որ եթե կորոնավիրուսից լինի, ի՞նչ եմ անելու, ո՞նց եմ Օրհուսում երկու շաբաթ մեկուսանալու, երբ ընդամենը չորս օրվա պատրաստությամբ եմ եկել ու սենյակը միայն չորս օրով վարձել։ Առավոտյան գլխացավս անցած է լինում։

Հինգշաբթի օրը Օրհուսի քաղաքապետը մամլո ասուլիս է տալիս ու հայտնում, որ քաղաքում երեք տարածք, որտեղ մարդիկ սիրում են հավաքվել արևոտ եղանակին, ոստիկանության միջամտությանն են ենթարկվելու։ Թվերը շարունակում են աճել։ Հայտարարվում է, որ սեպտեմբերից համալսարանների կամպուսներում դասեր լինելու են անկախ ամեն ինչից։

Մաթեմատիկայի ամբիոնի տանիքի տակ

Ուրբաթ օրը Դանիայի կառավարությունը հատուկ Օրհուսի համար սահմանափակումների խորհուրդ է տալիս. գիմնազիաների դասերը երկու շաբաթով հետաձգել, հասարակական տրանսպորտում դիմակ կրելը պարտադիր, առաջիկա երկու շաբաթների ընթացքում հնարավորինս տանից աշխատել։ Մեզ նամակ է գալիս, որ սեպտեմբերից լսարաններում երեսունից պակաս ուսանողներից բաղկացած խմբերում սոցիալական հեռավորության կանոնը չի գործելու։

Երեկոյան արդեն Օրհուս֊Կոպենհագեն գնացքում եմ։ Գրեթե բոլորը դիմակով են։ Տոթ է։ Հազիվ ենք շնչում։ Երբեմն թվում է՝ օդի պակասից ուշքդ կգնա։ Տեսնես Հայաստանում ամբողջ ամառ ու ամեն տեղ դիմակով ո՞նց են դիմանում։ Համալսարանի ղեկավարությունից նամակ է գալիս, որ առաջիկա երկու շաբաթը տնից աշխատենք։ Իսկ ես տան ճամփին եմ, ես էդպես էլ նախատեսել էի։ Ուրեմն երկուշաբթի օրվանից նորից Զումում ենք սուրճ խմելու, եթե, իհարկե, գործընկերներս չորոշեն կանոնը խախտել։

Թվերն աճում ու աճում են։

Տեսնես սեպտեմբերի 3֊ին լսարան կմտնե՞մ։

Բերգենը կորոնայի ժամանակ

Երբ հունվարի վերջին վերադառնում էի Բերգենից, կոկորդս բորբոքված էր, հազում էի ու փռշտում էի։ Այն ժամանակ կորոնան դեռ նոր-նոր էր հայտնվում, ու չգիտեի՝ սեզոնային սուր շնչական վարա՞կ էր, թե՞ ԿՈՎԻԴ-19։ Այն ժամանակ դեռ աշխարհն իր բնականոն հունով էր գնում, ու մտքիս ծայրով էլ չէր անցել դիմակ կրել, չվերթս հետաձգել կամ ինքնամեկուսանալ։ Բաժակը բաժակի հետևից տաք թեյ էի դատարկում, ու միակ ուզածս շուտ տուն հասնելն ու անկողին մտնելն էր։

Բերգենում բոլոր մայրամուտներն էին սիրուն։ Տեսարան մեր փողոցից կեսգիշերից քիչ առաջ

Հետո եկան կորոնայի ժամանակները, իրար հաջորդող իրար նման օրերը, տնից դուրս չգալու ու տնից աշխատելու ճոխությունը, ու Բերգենը դարձավ իմ առօրյայի անբաժանելի մասը․ գրեթե ամեն օր Բերգենի իմ սիրելի յոգայի ստուդիայում Զումով կամ տեսագրությամբ յոգա էի անում։ Ու երբ կորոնայի հետ Կոպենհագենն իր տափակ տեղանքով գնալով ավելի խեղդող դարձավ, երբ պարզ դարձավ, որ մոտ ժամանակներս ոչ մի պետություն Հայաստանի հետ սահման չի բացելու, հենց հայտարարվեց, որ Դանիան Նորվեգիայի հետ սահմանները բացում է, Կոպենհագեն-Բերգեն ուղիղ չվերթի տոմսերը գնվեցին։

Այդ օրվան երկար էինք սպասում։ Չվերթը շատ ուշ ժամի էր․ ամբողջ օրն առջևում էր։ Մինչև օդանավակայան մեկնելը լիքը բան պիտի հասցնեինք։ Բայց նախաճաշին նկատեցի, որ մեր չվերթը չեղարկվել է։ Արագ կապվել ավիաուղիների հետ, նոր չվերթ ամրագրել, ինչը նշանակում էր, որ ուղիղ վեց ժամ ավելի շուտ էինք մեկնելու, նշանակում էր, որ նախաճաշից հետո ընդամենը երկու ժամ ունեինք օդանավակայան հասնելու համար։

Կոպենհագենի օդանավակայանում ու ինքնաթիռում դիմակները պարտադիր էին։ Ես չգիտեմ՝ Հայաստանում ոնց են մարդիկ հերոսաբար ժամեր շարունակ կրում այդ դիմակները, որովհետև մենք գումարային ընդամենը երեքուկես ժամ դիմակ կրելուց հետո արդեն խեղդվում էինք․ հենց Բերգենի օդանավակայանից դուրս եկանք, դիմակները հանեցինք ու խորը շունչ քաշեցինք։ Բերգենի օդը մաքուր էր, իսկ մենք կարոտել էինք մաքուր օդը։

Ես ու քաղաքը միասին

Քաղաքը հենց այն էր, ինչ ուզում էի․ լեռներ, առուներ արշավներ, բայց նաև քաղաքային աշխույժ կյանք ու սկանդինավյան երկար ամառային գիշերներ, յոգայի դասեր։ Ու որպես բոնուս մեր՝ այնտեղ գտնվելու օրերին անձրև ահագին քիչ եկավ, իսկ դա եզակի բան է Բերգենի համար։ Այստեղ անձրևն այնքան սովորական է, որ բնակիչները քայլում են հսկայական հովանոցները թևի տակ դրած, որ անհրաժեշտության դեպքում արագ բացեն՝ հաճախ նույնիսկ չնկատելով դրա ծանրությունը։

Բերգենն իմ հայկական ինքնության ու դանիական կյանքի մի յուրահատուկ խառնուրդ է․ օտար երկիր է, բայց լեզուն ու վարքուբարքը ծանոթ են, կարողանում եմ դանիերեն հաղորդակցվել տեղացիների հետ, բայց մյուս կողմից էլ լեռներ կան, անտառներ կան, ու դրանք Հայաստանն են հիշեցնում։

«Դիլիջան»

Մենք մեր օրերն անցկացնում էինք սարերը բարձրանալով ու նկատելով, որ ոնց որ Դիլիջանում լինենք։ Այն օրերին, երբ սար չէինք բարձրանում, քաղաքում էինք թափառում, մայրամուտներ նայում, գրախանութներ այցելում։ Հասցրի երկու անգամ յոգայի գնալ։ Ինգվիլդն այս անգամ կարիք չուներ հիշողությունը փորփրելու, որ ինձ հիշի․ կարանտինի միջով ամենատարօրինակ կերպով միասին ենք անցել, իսկ կարանտինի ընկերակիցներին չեն մոռանում։

Եթե որևէ մեկին հետաքրքրում է, թե ինչու են Նորվեգիայում կորոնավիրուսի թվերն ավելի փոքր, քան Դանիայում, ապա պարզապես պետք է մեկ անգամ ոտք դնել այնտեղ։ Թեև զգուշավորության կանոններն ընդհանուր առմամբ Դանիայում ու Նորվեգիայում նույնն են, Նորվեգիայում մարդկանց վարքը խիստ տարբեր է․ այնտեղ բավական լուրջ են ընդունում բոլոր կանոնները, ի տարբերություն Դանիայի, որտեղ շատերն իրենց էնպես են պահում, ասես կորոնան չի էլ եղել։ Բերգենում մարդիկ պարտադիր հերթերում հեռավորություն էին պահում։ Շատ սրճարաններ միայն QR կոդով մենյուներ ունեին, ու սրճարանում նստած ժամանակ առցանց էիր պատվիրում։ Էդպիսով մատուցողների հետ շփումը նվազագույնի էր հասցված։ Յոգայի ստուդիայում Ինգվիլդը խիստ հետևում էր, որ բոլորը ձեռքերը լվանան դասից առաջ, գորգիկների համար գծանշված տարածքներ կային, հանդերձարանը չէր գործում, բոլորը պիտի սեփական գորգիկներով գային, Ինգվիլդը ներկաներից ոչ մեկին չէր մոտենում, ուղղումներ չէր անում։ Էս բոլոր կանոնները թեև Կոպենհագենի յոգայի ստուդիաներում էլ կան, բայց իրականում ամբողջությամբ չեն գործում։

Նորվեգիայի չքնաղ բնությունը

Էս ամենի արդյունքում Բերգենում նաև ապահովության զգացում կար։ Ու խաղաղություն կար։ Ու չէինք ուզում էնտեղից հեռանալ։ Ու գիտեմ, որ ամառային Բերգենը խաբուսիկ չէ, որ հենց էնպես չեմ ասում, թե էնտեղ կապրեի, որովհետև Բերգենում եղել եմ նաև ամենացուրտ ու ամենամութ ժամանակ, եղել եմ ամենաանձրևոտ ժամանակ ու, միևնույն է, կապրեի էնտեղ։

Վերջին օրը չվերթից առաջ․ նավարկում ենք Նորվեգիայի արևմտյան ափի ֆյորդներով ու անցնում խայտառակ սիրուն տեղերով

Մեր վերադարձի չվերթն էլ էր չեղարկվել, բայց մինչ կհասցնեինք որևէ բան անել, մեզ համար Օսլոյով չվերթ էին ամրագրել, որը փոխել չկարողացանք։ Ճանապարհին երազում էինք, որ Բերգեն-Օսլոն կամ Օսլո-Կոպենհագենը չեղարկվի կամ Բերգեն-Օսլոյից չհասնենք մեր հաջորդ չվերթին, որ մի օր էլ մնանք Նորվեգիայում, մի օրով էլ երկարացնենք արձակուրդը։ Առաջին անգամ տուն գնալ չէինք ուզում։

Բայց Բերգենով ավարտվեց մեր ամառային արձակուրդը։ Իսկ Հայաստանը մնաց մյուս անգամ։ Տեսնես ե՞րբ։

Վայլե․ ամառային փաթեթ

Դեռ ամառվա սկզբին մենք իմացանք, որ մեծ մասամբ Դանիայում փակված ենք մնալու, ինչն անսպասելի չէր։ Կորոնավիրուսի համավարակը հաջողությամբ հաղթահարած Դանիայի կառավարությունն անցնում էր տնտեսությունն աշխուժացնելուն, ու փակ սահմանների պատճառն ավելի շատ ոչ թե վարակի տարածումը կանխելն էր, այլ դանիացիների՝ արձակուրդներին ծախսած փողերը Դանիայի ներսում պահելը։ Հետագայում, իհարկե, բացվեցին սահմանները, բայց դանիացիներից շատերն արդեն ծրագրել էին արձակուրդը երկրի ներսում անցկացնել։ Իսկ պետությունն աջակցում էր բնակիչներին ամառային փաթեթի տեսքով․ ուսանողներին, թոշակառուներին ու մնացած ցածր եկամուտ ունեցողներին միանվագ 1000 կրոն (մոտ 74 000 դրամ) «պաղպաղակի ու սուրճի» փող, հասարակական տրանսպորտի՝ մեկ շաբաթ անսահմանափակ ողջ պետության տարածքով մեկ կիրառելիությամբ էժան տոմսեր, թանգարանների ու այլ զվարճանքի վայրերի տոմսերի կես գին։

Վայլեի նավահանգիստը մայրամուտին

Մենք էլ որպես մեր չեղարկված չվերթներից հոգնած ու ամիսներ շարունակ տանը փակվածներ ձեռք բերեցինք տրանսպորտի տոմսերից ու հետո սկսեցինք մտածել՝ ուր գնանք։ Ես, որ քաղաքի մարդաշատությունից ու սարերի բացակայությունից անընդհատ նվնվում էի, դեմ չէի նորից Վայլե գնալ (առաջին անգամվա մասին՝ Կորոնաֆուտբոլում)։ Մորթենը, որ մինչև երկու տարեկան Վայլեում է ապրել ու անթիվ-անհամար ամառային արձակուրդներ անցկացրել այնտեղի տատիկ-պապիկի մոտ, նույնպես դեմ չէր Վայլե գնալ։ Իսկ խայտառակ եղանակի պատճառով նորից ու նորից Դանիայի ավելի հեռուները հասնելը հետաձգվեց մինչև հաջորդ առիթ։

Վայլեն Մորթենի հետ լրիվ ուրիշ էր՝ Օրհուսի գրող կանանց համեմատ։ Վերջինիս դեպքում մենք բոլորս օտար էինք այնտեղ ու քչփորում էինք քաղաքն իսկական տուրիստների պես, իսկ Մորթենը գիտեր քաղաքի ամեն ծակուծուկը, նրան քարտեզներ պետք չէին այս կամ այն տեղը հասնելու համար։ Ու թերևս Վայլե կատարած երկու ճամփորդություններին միավորում էր միայն մի բան․ այն տունը, որ էյրբիընբիով վարձել էինք գրող կանանցով, նույն շենքում էր, որտեղ Մորթենն ապրել էր ծնողների հետ մինչև երկու տարեկան։ Դա հասկացանք միայն այն ժամանակ, երբ Մորթենն ինձ այդ տան մոտ տարավ։ Զարմացած նայում էինք շենքին ու մտածում՝ հավանականությունն ինչքան էր, որ հենց այդ շենքում կհայտնվեինք գրող կանանցով։

Վայլեում, ինչպես և Կոպենհագենում, կորոնավիրուսը հիշեցնող միակ տարրերն ամեն խանութի ու սրճարանի պատուհաններին փակցված ցուցանակներն էին՝ հինգ կանոններով, որ արդեն անգիր գիտենք, ու մուտքերի մոտ տեղադրված ձեռքերի ախտահանիչ միջոցները, որ ամեն տեղ մտնելիս արդեն սովորություն է դարձել հայացքով գտնելն ու գործածելը։ Երբեմն-երբեմն դիմակներով հատուկենտ մարդիկ են անցնում, բայց առայժմ դիմակները հիմնականում դեղատներում են։

Մենք գնացինք Վայլեի բլուրն ի վեր, որտեղ Մորթենի տատիկ-պապիկի տունն էր։ Մորթենը մի ուղղաձիգ վերելք էր հիշում, որ բարձրանալիս «քիչ է մնում՝ մեջքի վրա ընկնես»։ Մորթենը մի հսկայական սար էր հիշում, որ բարձրանալիս անընդհատ կանգնում ու շունչ ես քաշում։ Ես ծիծաղում էի, որովհետև Դանիայի ամենաբարձր կետը 171 մետր է ու Վայլեում չէ։ Ծիծաղում էի ու պնդում, որ Դանիայում չկա բարձրություն, որ Բաղրամյանի դիքից դժվար լինի հաղթահարելը։

Երբ անցանք ուղղաձիգ ճանապարհով ու րոպեներ անց բլրի գագաթին էինք՝ առանց շնչակտուր լինելու ու մեջքի վրա ընկնելու, Մորթենը սկսեց պնդել, որ այն ժամանակ իսկապես մեծ էր բլուրը ու դժվար հաղթահարելի։ Մեր մանկական հիշողություններն են, որ պստիկ բլուրը որպես հսկայական սար է պահպանում, նեղլիկ առվակը՝ անանցանելի գետ։

Բլուրն ի վեր

Տունը նույնությամբ մնացել էր այնտեղ, բայց ուրիշ մարդիկ էին ապրում։ Մենք քայլեցինք անտառներով, հասանք մորու թփերին, որոնք այնքա՜ն պարզ էր Մորթենը հիշում։ Բայց սեզոնը չէր, ու միայն ծաղկած թփեր տեսանք, չկարողացանք տռզելու չափ մորի ուտել, ինչպես երեխա ժամանակ Մորթենն էր անում ամեն ամառ։ Չկային նաև անտառում ազատ վազվզող շներ․ հիմա արդեն շները տերերին կիպ կպած էին ու թոկով էին։

Տարիների ընթացքում Վայլեում նոր բաներ են ավելացել։ Օրինակ, 120 տարի նույն տեղում գտնված հացի փուռը տեղափոխվել է ուրիշ տեղ։ Կառուցվել է նաև դանիացի-իսլանդացի արվեստագետ Օլաֆուր Էլիասոնի նախագծած Ֆյորդատունը՝ ջրի մեջ վեր խոյացող մի կառույց, որի ստորին հարկում ջուրն ազատ ելումուտ է անում ու պատկերներ ստեղծում։ Կենտրոնական փողոցում բացվել է նաև մի սրճարան, որը հայտնի է իր բարձրորակ սուրճով ու պոեզիայի գործարանով։ Այնտեղից կարող ես ձեռագիր կամ մեքենագրված բանաստեղծություններ գնել կամ որոշակի ժամերի մոտենալ ու լսել Վայլեի պոետների կարդացած պոեզիան, որ այնքան բարձր է հնչում, որ լսվում է կենտրոնական փողոցի բոլոր հատվածներում։

Սրճարանում բանաստեղծություններ մեքենագրողները

Վայլեն փոքր քաղաք է։ Մեկ օրը լրիվ հերիք է ամեն ինչ տեսնելու համար։ Հիշողություններ ու պատմություններ են պետք այնտեղ ավելի երկար մնալու համար։ Մեկ էլ ամառային փաթեթ է պետք, որ այնտեղ կանգ առնես։ Ու մենք՝ որպես Դանիայի պարտաճանաչ բնակիչներ, օգտվում ենք ամառային փաթեթի նաև այլ բարիքներից՝ գնացքով այսուայնտեղ ուղևորվելով ու թանգարաններ գնալով ու ծախսելով մեր արձակուրդային փողերը, որ պիտի Հայաստանում ծախսվեին, եթե միայն կորոնան չլիներ։ Եթե միայն կորոնան չլիներ, գուցե Վայլե այս ամառ էլ չգնայինք։

Մարդիկ ամեն տեղ նույնն են, ղեկավարներն են տարբեր

Մարդկանց վարքը Հայաստանում ու Դանիայում

Հիշու՞մ եք 2018֊ի հեղափոխությունը։ Հիշու՞մ եք Նիկոլ Փաշինյանի մատի մի շարժումով ժողովուրդը ոնց էր բացում ու փակում փողոցները, հավաքվում Հանրապետության հրապարակում կամ տուն գնում հայտարարված ժամին։ Իսկ կորոնավիրուսի համավարակի ժամանակ այդ նույն ժողովուրդը հրաժարվում է դիմակ հագնել կամ սոցիալական հեռավորություն պահպանել։ Սոցիալական ցանցերով մեկ ու իրական կյանքում շատերը նկատողություն են անում դիմակ չկրողներին, վիրավորում ու բողոքում, թե էս ինչ մշակույթ է, էս ժողովուրդը բան չի հասկանում։ Այդ նույն ժողովուրդը 2018֊ին հեղափոխություն էր արել։ Ուրեմն ի՞նչ է կատարվում հիմա։

Կոպենհագենի կենտրոնը լոքդաունի բացվելուց հետո։ Ոչ ոք ըստ էության որևէ կանոն չի խախտել, բայց փողոցը մարդաշատ է

Համավարակի ժամանակ մշակույթի մասին խոսակցությունները միայն Հայաստանին չեն հատուկ։ Դեռ փետրվարի վերջերին ու մարտի սկզբին շատ դանիացիներ ռասիստաբար պնդում էին, որ համավարակը Դանիային մեծ վնաս չի տա, որովհետև ի տարբերություն իտալացիների ու պարսիկների, իրենք ավելի լավ են հետևում հիգիենային։ Բայց օրեր անց թվերը սկսեցին խայտառակ տեմպով աճել, որովհետև ժողովուրդը չէր ենթարկվել Դանիայի կառավարության հորդորներին. Իտալիա չմեկնել, իսկ էնտեղից վերադառնալուց հետո տասնչորս օր ինքնակարանտինի մեջ մնալ, ձեռքով չբարևել, չգրկախառնվել։ Նույնիսկ ամբողջական դասարաններ իրենց ճամփորդությունը չչեղարկեցին։ Վերադարձողներից շատերն էլ ոչ միայն կարանտինի մեջ չմնացին, այլև գիշերային ակումբներ ու այլ վայրեր այցելեցին։ Արդյունքում՝ մարտի երկրորդ շաբաթվա ընթացքում Դանիայում նոր դեպքերն աճում էին երկրաչափական պրոգրեսիայով ու շատ ավելի արագ, քան դա երբևէ եղել է Հայաստանում։ «Շատ ավելի հիգիենիկ» ու «պետությանը ենթարկվող» դանիացիների պատճառով Դանիան աղետի առաջ էր կանգնած։

Բայց ամիսներ անց դանիացիների վարքագիծը խիստ փոխվել է։ Սոցիալական հեռավորություն պահպանելը, ընկերներին առանց գրկախառնվելու բարևելը, մեծ հավաքույթներ չանելը, հանդիպումները հնարավորինս բացօթյա տարածքներում կազմակերպելը, խանութ մտնելիս ձեռքերը ախտահանելը դարձել է նորմ, ինչը չէիր ասի Հայաստանի մասին. հենց սահմանափակումները հանվեցին, մարդիկ շարունակեցին պաչիկով բարևել, իրար գլխի հավաքվել ու դիմակ չկրել։ Ուրեմն ինչու՞ դանիացիների վարքը փոխվեց, հայերինը՝ ոչ։ Երբ այս թեմայով բանավիճում եմ սոցիալական ցանցերում, ինձ ասում են՝ դանիացիներն ավելի քաղաքակիրթ են։ Բայց ոչ, դանիացիներն էլ են իրար գլխի լցվում, դանիացիներն էլ գրկախառնվում ու ձեռքով բարևում, դանիացիներն էլ հրաժարվում դիմակ կրել. մարդիկ ամեն տեղ նույնն են, նրանց ղեկավարողներն են տարբեր։

Դանիան լոքդաունի ժամանակ

Երբ չնայած Դանիայի կառավարության հորդորներին թվերը շարունակեցին աճել, մարտի 11֊ին վարչապետ Մետտե Ֆրեդերիկսենը առանց երկար֊բարակ մտածելու լոքդաուն հայտարարեց՝ էդպիսով Եվրոպայում Իտալիայից հետո լինելով առաջին պետությունը, որը պետության ներսում ամեն ինչ փակեց ու անտեսեց հնարավոր տնտեսական վնասները։ Դանիայի պառլամենտը հոտնկայս ու միաձայն հակահամաճարակային օրենք ընդունեց։ Այդ օրերին պառլամենտում ներկայացված բոլոր ինը կուսակցությունները միաձայն էին։ Քաղաքական հակամարտություններն ու շահարկումները հետո սկսվեցին։

Չնայած ամեն ինչի փակ լինելուն, օրինախախտներ միշտ էլ կային։ Հանրակացարաններում ուսանողները մեծ քեֆեր էին կազմակերպում։ Արևոտ օրերին դանիացիները խմբվում էին բացօթյա տարածքներում (թույլատրվում էր միայն մինչև տասը հոգանոց հավաքույթներ)։ Ոստիկանությունը զգուշացումներ էր տալիս կամ տուգանում։ Անհրաժեշտության դեպքում նաև լրացուցիչ կարգավորումներ մտցնում։ Օրինակ, կոպենհագենցիները սիրում են զբոսանքի ու ֆիզիկական վարժությունների դուրս գալ լճերի շուրջ։ Ոստիկանությունը կարգադրեց, որ միայն ժամսլաքի ուղղությամբ զբոսնեն այնտեղ. այդպիսով, անծանոթ մարդիկ իրար դեմ֊դիմաց դուրս չեն գա։ Քաղաքի լողափներից մեկում մոտ երկու հարյուր հոգի իրար գլխի էին հավաքվել։ Ոստիկանությունը ցրեց հավաքույթը ու լողափը փակեց նաև հաջորդ օրերի համար։

Երբ մարդկանց վարքը չէր փոխվում, նաև Դանիայի թագուհին ելույթ ունեցավ ու խիստ նախատեց բոլորին։ Վարչապետն էլ սպառնաց, որ եթե չենթարկվեն, սահմանափակումներն ավելի խիստ են դառնալու։ Էս ամենը, իհարկե, մեծ էմպաթիա ցուցաբերելով բնակիչների նկատմամբ, մտնելով դրության մեջ, հասկանալով նրանց։ Վարչապետն անգամ առանձին առցանց հանդիպում կազմակերպեց երեխաների հետ, որտեղ երեխաները կարող էին իրենց հուզող հարցերը տալ։

Լոքդաունի ժամանակ արված գրաֆիթի. թող հարուստները վճարեն COVID 19֊ի համար

Լոքդաունի ժամանակ գործազրկությունն աճեց։ Դա կանխելու համար Դանիայի ղեկավարությունն օգնության փաթեթներ առաջարկեց։ Մասնավորապես, պետությունը վճարում էր մասնավոր սեկտորի աշխատողների աշխատավարձի առյուծի բաժինը միայն այն պայմանով, որ ընկերությունը ոչ մեկի աշխատանքից չազատի։ Հայտնվեցին փաթեթին միացած խոշոր բիզնեսներ, որոնք պարզվեց վերջին տարիներին ոչ մի կոպեկ հարկ չէին մուծել։ Այս բիզնեսները սկսեցին դժգոհել, թե օգնության փաթեթները բավականաչափ մեծ չեն։ Հայտնվեց Դանիայի ամենահարուստ մարդկանցից մեկը, որը հարյուրավոր աշխատակիցների աշխատանքից ազատեց, հետո նոր միացավ օգնության փաթեթին (փաթեթին միանալուց առաջ աշխատանքից չազատելու պայման չկար)։

Ու սկսվեցին քաղաքական շահարկումները։ Այժմ ընդդիմություն, լիբերալ կուսակցության անդամ նախկին վարչապետ Լարս Լյոկե Ռասմուսենը դժգոհում էր, թե խիստ լոքդաունի արդյունքում տնտեսությունն այնքան կտուժի, որ առողջապահությանը գումար չի մնա, մարդիկ ուրիշ հիվանդություններից կմեռնեն։ Իրեն պատասխանեցին՝ առաջնահերթությունների հարց է. եթե առողջապահական համակարգի պետական ֆինանսավորումն առաջնահերթություն լինի, գումար միշտ էլ կգտնվի։ Իսկ այդ նույն նախկին վարչապետի իշխանության օրոք պետական առողջապահությունն առաջնահերթություն չէր. կրճատել էր ֆինանսավորումը, բոլոր տեսակի պահուստային միջոցներից ազատվել, զարկ տվել մասնավոր հիվանդանոցներին, որոշակի հարկային թեթևացումներ մտցրել հատկապես հարուստների համար։ Ներկայիս կառավարությունը նաև ստիպված էր նախկին իշխանությունների գործած սխալներն ուղղել՝ վերականգնելով պահուստային միջոցները ու ավելացնելով պետական առողջապահության ֆինանսավորումը։ Իսկ հասարակ բնակիչներս անընդհատ երանի էինք տալիս, որ համավարակն այս տարի է, ոչ թե անցյալ, երբ Լարս Լյոկե Ռասմուսենը դեռ վարչապետ էր։

Քայլ առ քայլ դեպի նոր նորմալ

Չնայած տարատեսակ քաղաքական շահարկումներին, Դանիայում լոքդաունն աշխատեց ու աշխատեց նախատեսվածից լավ։ Կանխատեսված պիկն այդպես էլ չգրանցվեց, հիվանդանոցների կորոնավիրուսային բաժանմունքները շարունակեցին կիսադատարկ մնալ։ Ու սկսվեց երկիրը վերաբացելու դանդաղ ու զգույշ գործընթացը՝ նախատեսվածից շուտ։

Լոքդաունից մոտ մեկ ամիս անց ու Զատիկից անմիջապես հետո առաջինը տարրական դպրոցներն ու մանկապարտեզները բացվեցին։ Այս ամենը պետք է տեղի ունենար հազար ու մի կանոնի հետևելով. երեխաներին ենթախմբերի են բաժանում, դասերի մեծ մասը դրսում անցկացնում, մի քանի ժամը մեկ ձեռքերը լվանում ու էլի բազմաթիվ կարգավորումներ։ Սպասեցինք մի շաբաթ։ Թվերը շարունակեցին իջնել։ Սկսեցին նաև մասնավոր բիզնեսները կամաց֊կամաց բացել։ Ու էդպես խիստ վերահսկելով, խիստ կանոններով, թվերին հետևելով քայլ առ քայլ Դանիան շարունակեց բացվել։ Այս պահին գրեթե ամեն ինչ բաց է, բայց ամեն ինչ խիստ կանոններով է գործում։ Կանոններին չհետևողը տուգանվում է։ Դիմակ գրեթե ոչ ոք չի հագնում. կանոնների մաս չէ։ Բայց մարդիկ շարունակում են որոշակիորեն կանոնները խախտել։ Պարզապես ոչ այնքան, որ դեպքերի թիվը շատ մեծանա։

Հայաստանի ու Դանիայի անցած ճանապարհների տարբերությունները

Երբ մտածում եմ, թե Դանիան ու Հայաստանն ինչու այսքան իրարից արմատապես տարբեր ճանապարհներ անցան կորոնավիրուսի դեմ պայքարում, հիմնական բացատրությունը գտնում եմ երկու պետությունների ղեկավարման մեջ։ Երբ Մետտե Ֆրեդերիկսենն ասուլիսներ էր տալիս ու կոչ անում իրավիճակին լուրջ մոտենալ, Նիկոլ Փաշինյանը դեռ կորոնավիրուսը պինցետով ու արաղով էր բուժում ու հանրահավաքներ անում։ Համավարակի ընթացքում և ոչ մի պահի Դանիայի վարչապետը որևէ մեղավոր չի փնտրել, որևէ մեկի անունը չի տվել, չնայած որ մեր ընկերական շրջանակներում դահուկ քշող հարուստներին էինք հայհոյում վարակը Իտալիայից բերելու համար։ Նիկոլ Փաշինյանը սկսեց Էջմիածնի կնոջից, վերջացրեց ձեռնոց չհագած մատուցողով, հետո անցավ լուսանկարներին։ Լուծումներ փնտրելու փոխարեն մեղավորներ է փնտրում։ Մետտե Ֆրեդերիկսենի քաղաքական հակառակորդները շատ կուզենային նրան բռնացնել սահմանափակումներից որևէ մեկին չենթարկվելիս, բայց էդպիսի բան ոչ մի անգամ տեղի չունեցավ։ Իսկ Նիկոլ Փաշինյանն Արցախում մեծ հավաքույթի է մասնակցում ու դրական թեստից հետո մեկուսանալու փոխարեն պարետատան նիստեր է անում։ Մետտե Ֆրեդերիկսենի ֆեյսբուքյան էջում նկարներ են հայտնվում, թե ինչպես է Նոր Զելանդիայի վարչապետ Ջասինդա Արդերնի հետ հեռախոսազրույց ունենում ու փորձի փոխանակում անում, իսկ Նիկոլ Փաշինյանը քաղաքացիների անձնական նկարներ է հրապարակում։ Բայց կորոնավիրուսի դեմ պայքարում կարևոր է ոչ այնքան երկու ղեկավարների տարբեր անձնային ու վարքային առանձնահատկությունները, որքան նրանց քաղաքական օրակարգը։

Դանիայի ամենամեծ տաքսի ծառայություններից մեկի տաքսու մեջ։ Վարորդի և ուղևորի միջև թափանցիկ պատուհան է տեղադրված, ուղևորի համար՝ ձեռքերն ախտահանելու միջոց

Կորոնավիրուսի դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցներով գիտությունն է ապահովում, բայց այդ միջոցներից որոնք և ինչպես ընտրելը քաղաքական որոշում է։ Քաղաքական է նաև առաջնահերթությունները որոշելը։ Դանիայի ներկայիս սոցիալ֊դեմոկրատական կառավարությունը (պառլամենտում սոցիալ֊լիբերալների և երկու սոցիալիստական կուսակցությունների աջակցությամբ) իր պետության բնակիչների կյանքն ու առողջությունն առաջնահերթություն համարեց։ Դրա համար առանց հետևանքների մասին երկար֊բարակ մտածելու լոքդաունի անցավ, հետո նոր սկսեց ռազմավարություն մշակել։ Այս ամբողջ ընթացքում երկիրը վերաբացելու ողջ ռազմավարությունն ուղղված էր բնակչության անվտանգությանը և միայն ավելի ուշ սկսեցին անվտանգությունը զուգակցել տնտեսության հետ։ Օրինակ, սահմանները փակ պահելով բազմաթիվ պետությունների հետ՝ դանիացիները ստիպված ամառային արձակուրդը Դանիայում են անցկացնելու, փողերը Դանիայում են ծախսելու։ Բայց դա ներկայացվում է որպես անվտանգությունից, ոչ թե տնտեսությունից բխող որոշում։

Հայաստանում որոշումները տնտեսությունից են բխում։ Տնտեսությունը տուժում է, թվերը աճում են, բայց եկեք բացենք ամեն ինչ, որ չտուժի։ Թքած, որ հարյուրավոր կյանքեր են վտանգի տակ դրվում։ Իհարկե, Հայաստանը Դանիայի հնարավորությունները չունի, որ բնակչությանը սոցիալական փաթեթներով ապահովի։ Բայց կարող ենք հիշել չէ՞ բյուջեի ամբաղ֊զամբաղ ծախսերը պարգևավճարների, Աննա Հակոբյանի մեյքափի ու այլ ոչ անհրաժեշտ ծախսերի տեսքով։ Ի վերջո, եթե բնակչության անվտանգությունն առաջնահերթություն լիներ, կարելի էր չէ՞ փող գտնելու տարբերակներ մտածել (պարտք վերցնել, սփյուռքից դրամահավաք կազմակերպել, օլիգարխներին ստիպել, որ «մուծվեն» և այլն)։ Բայց Նիկոլ Փաշինյանն առաջնորդվեց նորազատական գաղափարներով ու որոշեց, որ քաղաքացին միայն ինքն է պատասխանատու իր սեղանին հաց դնելու համար ու անպաշտպան ժողովրդին պարզապես հանձնեց վարակին՝ որպես պայքարի կենտրոնական միջոց ընտրելով ամենակասկածելի արդյունավետություն ունեցող ու ամենաթանկ միջոցներից մեկը՝ դիմակները ու մեղադրելով անպաշտպան խավին։ Ու հենց նորազատականությունից է բխում նաև այն, որ պետությունը դիմակ ձեռք բերելու ու այն կրելու բեռը դնում է քաղաքացու վրա. գնային կարգավորման կամ բնակիչներին անվճար դիմակներ բաժանելու մասին խոսք անգամ չկա։

Իսկ ինչու՞, այնուամենայնիվ, ժողովուրդը Հայաստանում էդպես պնդաճակատորեն չի ենթարկվում կանոններին։ Իհարկե, 2018֊ի համեմատ Նիկոլ Փաշինյանի հեղինակությունը խիստ ընկել է, հետևաբար այլևս անհնար է մատի մի շարժումով ողջ ժողովրդին ստիպել որևէ բան անել։ Բայց ուրիշ պատճառ էլ կա։ Դանիայում Օրհուսի համալսարանի մի խումբ գիտնականներ պարզել են, որ մարդիկ սահմանափակումներին ենթարկվում են երկու դեպքում. երբ վախենում են ու երբ գիտեն, որ իրենց վարքային փոփոխությունն օգուտ տալու է։ Առաջին դեպքում Նիկոլ Փաշինյանը դեռ մարտին կորոնավիրուսն ում շունն էր համարում ու պինցետով ու արաղով էր բուժում մարդկանց տեղը տեղին վախեցնելու ու զգոն պահելու փոխարեն, իսկ երկրորդ դեպքում կենտրոնանալով ամենահակասական տեղեկություններով մեթոդի՝ դիմակների վրա, Նիկոլ Փաշինյանը մինչև վերջ տապալում է մարդկանց՝ սահմանափակումներին հետևելով վարքը փոխելը։ Շատերը վստահ չեն դիմակն օգուտ տալիս է, թե ոչ, շոգին կրելը տհաճ է, անընդհատ նորը գնելը՝ մեծ ծախս։ Ուրեմն ինչու՞ կրեն։ Բայց Հայաստանում հավանաբար մի երրորդ գործոն էլ կա։

Ի տարբերություն Դանիայի, աշխատողները Հայաստանում պաշտպանված չեն։ Շատերը դժգոհում են քիթը դիմակի տակից հանող խանութի աշխատողներից, իսկ Նիկոլ Փաշինյանն ինքը Գլորիայի աշխատողների լուսանկարն է տեղադրում՝ նրանց մեղադրելով ռեկորդային թվերի համար։ Բայց գործատուի պատասխանատվությունից ոչ ոք չի խոսում։ Ի՞նչ է անում գործատուն, որ իր աշխատողը չվարակվի։ Արդյոք վարակված աշխատողին տուն ուղարկու՞մ է։ Չաշխատած օրերի դիմաց աշխատավարձ վճարու՞մ է։ Դանիայում մարդկանց հետ շատ շփում ունեցողները՝ վաճառողներն ու վարորդները, գործատուի ջանքերով պաշտպանված են։ Որոշ ձախ կուսակցություններ անգամ առաջարկում էին կորոնավիրուսը դարձնել աշխատանքային հիվանդություն, ինչը կնշանակեր, որ գործատուն պատասխանատվություն է կրում իր աշխատողի վարակվելու համար։ Դանիայի սուպերմարկետներում վաճառողների ու հաճախորդների միջև թափանցիկ պլաստիկ պատ կա, խանութների մոտ ձեռքերը ախտահանող միջոց կա, իսկ ավտոբուսներում առաջին շարքում նստել չի կարելի, դիմացի դռներն էլ չեն բացվում։ Ու ամեն տեղ հաղորդագրություններ կտեսնես, թե՝ մենք մտածում ենք մեր աշխատողի առողջության մասին, հեռավորություն պահպանիր, ձեռքերդ մաքրիր ներս մտնելիս։

Եթե Հայաստանում անպաշտպան աշխատողները հիվանդանան ու չկարողանան աշխատանքի գնալ, արդյոք դա՞ էլ տնտեսությանը վնաս չի լինի։ Եթե թվերը շարունակեն աճել, բազմաթիվ պետություններ սահմանները փակեն, զբոսաշրջիկներ չգան, դա՞ էլ տնտեսությանը վնաս չի լինի։ Լոքդաունով, թե առանց համավարակները միշտ էլ տնտեսության վրա բացասական ազդեցություն են ունենում։ Ուրեմն կարելի է ընտրել կործանված տնտեսություն ու բազմաթիվ մահեր կամ միայն կործանված տնտեսություն տարբերակը։ Հայաստանը, ցավոք, ընտրել է առաջինը։

Կյանքը կորոնայից առաջ

Միանման օրերը գլորվում են իրար հետևից, ու արդեն ձևավորվել է կարանտինային ռուտինը․ առավոտյան սուրճ Օրհուսի գործընկերներիս հետ, աշխատանք, զբոսանք, յոգա, ընկերների հետ օնլայն հանդիպումներ, ընթրիք, կիթառ, ընթերցանություն, քուն։ Ու այս իրար հաջորդող, գրեթե ավտոմատացված գործողությունների արանքում կամ դրանց հետ միաժամանակ հիշում եմ։ Երբեմն մեծ ջանքերով, երբեմն հեշտությամբ վերարտադրում եմ օրերը կորոնայից առաջ։

Վերջին օրը համալսարանում բավական լարված էր։ Հաջորդ օրը դասախոսություն ունեի ու ոչ մի կերպ չէի կարողանում կենտրոնանալ։ Արդեն առաջիկա ամիսների բոլոր միջոցառումները չեղարկվել էին։ Սպասում էի, որ հաջորդ օրվա դասախոսությունս էլ չեղարկվեր։ Սպասում էի, որ ամեն ինչ փակվեր, ու մենք փակվեինք մեր տներում շաբաթներով, ամիսներով։ Այդ օրը սուրճի ընդմիջման ժամանակ բոլոր կատակները բացառապես կորոնայի մասին էր, իսկ մեր ծիծաղը՝ ներվային ու անհանգիստ․ ծիծաղում էինք, որ չլռենք։ Այդ օրը լողի պարագաները հետս էի վերցրել՝ մտածելով, որ լողավազան գնալու վերջին հնարավորությունս կլինի, գնամ, քանի չի փակվել։ Ու չգնացի։

Օսլո-Կոպենհագեն․ վայրէջք

 

Վերջին անգամ յոգայի դրա նախորդ օրն էի գնացել՝ երեքշաբթի։ Կարոլինի դասերին հազվադեպ եմ գնում․ ուշ ժամի է, բայց այդ օրը գնացի՝ մտածելով, որ գուցե վերջին անգամ եմ գնում։ Դասը սովորական էր, բայց Կարոլինը սովորականի պես չէր ուղղում դիրքերը, իսկ աշակերտներս միմյանցից երկու մետր հեռավորություն էինք պահում դեռևս առանց հրահանգների։

Վերջին անգամ ընկերներիս գրկել եմ մարտի 8-ին՝ կիրակի օրը։ Կոպենհագենի երթը չեղարկել էին, իսկ Օրհուսինը՝ ոչ․ մասնակիցների թիվը հազար հոգին հաստատ չէր գերազանցի։ Երթին եկել էին Օրհուսի գործընկերներիցս ու ընկերներիցս շատերը։ Հերթով գրկախառնվում էինք՝ նախապես հարցնելով․ «Վարչապետի ցուցումներին հետևու՞մ ենք, թե՞ չէ»։ Ու առանց պատասխանի սպասելու մոտենում էինք իրար։ Եթե իմանայինք՝ վերջին անգամն է, երկա՜ր-երկա՜ր ժամանակ վերջին անգամն է, գուցե ավելի պինդ գրկեինք իրար։

Վերջին սրճարանը, որ գնացել ենք, Մելլեմֆոլկն էր Օրհուսում՝ շաբաթ օրը։ Անպայման ուզում էի, որ Մորթենն օրը ցերեկով տեսնի այն․ այնքան հարմարավետ է, որ ոնց որ ինչ-որ մեկի հյուրասենյակը մտնես, իսկ հաճախորդները լրիվ մերոնքական են։ Մելլեմֆոլկն Օրհուսի ձախ հավաքատեղիներից է, կամավորների աշխատացրած բարեգործական սրճարան։ Մեր կողքի սեղանին Ագաթան ու Մատին էին, բայց նրանց նկատեցինք, երբ արդեն գնում էին։ «Վերջին օրերն ենք վայելում, մինչ ամեն ինչ կփակեն»։

Վերջին համերգը, որ գնացել ենք, Lady Lamb-ինն էր փետրվարի վերջին Կոպենհագենում։ Lady Lamb-ը հիվանդ էր ու ստիպված էր համերգը կիսատ թողնել։ Տեսնես՝ ի՞նչ հիվանդ էր։ Տեսնես՝ կորոնա՞ էր։

Lady Lamb-ի համերգի օրը լավ եմ հիշում, որովհետև դա նաև այն օրն էր, երբ վերջին անգամ ինքնաթիռ եմ նստել։ Օսլո-Կոպենհագեն չվերթն էր, որից հետո որոշել էի այլևս ինքնաթիռ չնստել։ Մինչև հիմա աչքիս առաջ է վայրէջք կատարող ինքնաթիռի պատուհանից երևացող ցամաքը՝ ինձ այդքան ծանոթ Ամար կղզին, որի եզրին էի ապրում մի ժամանակ, ու վազքուղին, որի վրա պիտի վայրէջք կատարեր ինքնաթիռը, ինքնաթիռի ցնցվելն ու նորից օդ բարձրանալը, մշուշը, կայծակը, նորից ու նորից ցնցվելն ու պտույտները Կոպենհագենի գլխավերևում ու վախը, որ գուցե երբեք ինքնաթիռը վայրէջք չկատարի։

Մեր վերջին արձակուրդը Բելգիայում էր, որ Եվրոպայի բոլոր քաղաքներից ընտրել էի նաև, որովհետև Մայան Բրյուսելում է, իսկ Lady Lamb-ն Անտվերպենում համերգ էր տալու։ Մայային երեքուկես տարի չէի տեսել։ Նրա բնակարանում նստած աշխարհի դարդերն էինք խառնում իրար, մինչ կատուն արդուկի սեղանին թավալ էր տալիս։ Շաբաթներ անց Մայան պատուհանից դուրս նայող ու թռչունների վրա գոռգոռացող կատվի լուսանկարներ է ուղարկում, ու գարունն անցնում է բոլորիս կողքով։ Շաբաթներ անց Մայային Կոպենհագենի մի այգու լուսանկար եմ ուղարկում։ «Հիշու՞մ ես,- գրում եմ,- Կոպենհագենի միակ դատարկ այգին է, որ կարող ես կարանտինի ժամանակ հանգիստ գնալ»։ Ուղիղ հինգ տարի առաջ Մայայի հետ այդ այգում վեր էինք ընկնում արևի տակ ու աշխարհի դարդերը ցրում գլխներիցս։

Դատարկ այգին

Իսկ այս շաբաթ Կոպենհագենում նորմալ կյանքը կամաց-կամաց վերադառնում է․ պաղպաղականոցներն ու վարսավիրանոցները բացվել են, փողոցները սովորականից մարդաշատ են, ոմանք նաև աշխատանքի են գնում, երեխաները՝ դպրոց ու մանկապարտեզ։ Բայց թվացյալ նորմալության տակ թաքնված են մայթերին գծանշումները, որ պաղպաղակի հերթ կանգնելիս սոցիալական հեռավորությունը պահպանվի, խանութների վրա նշումները, որ ներսում միայն մի հաճախորդ պետք է լինի, ձեռքերը մաքրելու ալկոհոլային միջոցներն ամեն քայլափոխին, ամեն անկյունում, իրար հանդիպող ընկերներ, որ չեն գրկախառնվում ու հեռվից են զրուցում։ Ու կյանքը կորոնայից առաջ թվում է մի հեռավոր հիշողություն, որի իրական լինելը շուտով հարցականի տակ կդնենք։ Մի ժամանակ միմյանց գրկում էինք ու յոթ-ութ հոգով հավաքվում սուրճի ապարատի մոտ, ծիծաղում, ծիծաղում, ծիծաղում։

 

 

Կորոնավիրուսը տարբեր քաղաքներում

Երբ օրերով տնից դուրս չես գալիս, ու քո ողջ սոցիալական կյանքը տեղափոխվել է ինտերնետ, երբ հիշում ու գրում ես այնպիսի ծանոթ֊ընկերների, որոնց հետ տարիներով չէիր խոսում, երբ մարդկանցից ֆիզիկապես հեռու մնալու պատճառով ավելի ես մոտենում, երբ չնայած փակ սահմաններին, աշխարհի բնակչության մեծ մասի առօրյան խիստ միօրինակ է դարձել, մտածում ես՝ ինչ անես, որ միօրինակ օրերդ մի քիչ ավելի հետաքրքիր դառնան։ Դրա համար որոշեցի աշխարհի տարբեր կետերում ապրող մարդկանցից պատմություններ հավաքել տանը մնալու իրենց առօրյայի մասին ու դրանցով կիսվել բլոգումս։

Լուսինե Արշակյան, Լոմբարդիա (Իտալիա)

Ես հիմա Իտալիայի Լոմբարդիա նահանգում եմ, որն էս պահի դրությամբ, կորոնավիրուսից ամենաշատ տուժած տարածքներից ա: Մենք համարյա 2 շաբաթ խիստ կարանտինային ռեժիմով ենք ապրում (lockdown): Աշխատանքիս վրա էս ամենը չի անդրադարձել՝ տնից եմ աշխատում: Փորձում եմ առիթից օգտվել ու իտալական ուտելիքներ պատրաստել սովորել: Գիրք կարդալու ու համացանցի ժամանակն ա ավելացել. օնլայն դասերս ավելացրել եմ ու էս օրերին սոց. ցանցերում ավելի շատ նամակներ եմ ստանում: Շաբաթ-կիրակի օրերին ճամփորդելու փոխարեն պատշգամբն ենք սարքում, ինքն էլ իր հերթին սարկաստիկ ժպտում ու երևի մտածում ա. «Չե՜ք փախնի, մինչև չվերջացնեք՝ ոչ մի տնից դուրս գալ»:

Փոքր ժամանակ մի հարևան ունեինք որ ապակե տարաների մեջ թիթեռ էր պահում: Թիթեռները թևիկները թափահարում, բերանով կպնում էին ապակիներին, փորձում էին ոտքերով բռնվել, սղում էին ընկնում, նորից բարձրանում, նորից փորձում ու նորից մնում ապակու այն կողմում: Ապակուց էս կողմ մարդիկ գնում-գալիս նայում էին, եղունգներով կտկտացնում, բարևում իսկ ապակու ներսում միշտ նույնն էր՝ թիթեռ որ փորձում էր դուրս գալ: Ինձ թվում ա ես քնել եմ ու երազում էդ թիթեռներից եմ դարձել: Ինձ ու արևին մի պատուհան ա բաժանում. պատուհանի իմ կողմում օրն անվերջ ա, ոնց որ «Groundhog’s Day»-ը լինի, իսկ արևի հեչ վեջն էլ չի՝ սովորականի պես ծագում ու մայր ա մտնում: Դրսի սովորական աղմուկը չկա, ժամանակ առ ժամանակ շտապ օգնության մեքենայի ձայնն ա գալիս ու խլանալով հեռանում: Ժամանակի զգացողությունը պահելը շատ դժվար ա՝ թվում ա, թե օրն անվերջ ա, թե միշտ նույն օրն եմ ապրում որն անըդհատ երկարում ա ու դեռ վերջանալու միտք չունի։

Էմանուելա Ավագյան, Դրախտեն (Նիդեռլանդներ)

Արդեն գրեթե մի շաբաթ է ինչ Նիդեռլանդների կառավարությունը կարանտին է հայտարարել։ Արդյունքում համալսարանը փակվեց, հոլանդերենիս դասերը քենսլվեցին, բոլոր սիրածս կաֆեները ու խանութները փակվեցին, սքուաշի կենտրոնը փակվեց ու վերջերս լավ ակտիվացած կյանքս նորից դանդաղեց։ Հոլանդական քաղաքների տիպիկ մարդաշատությունից ու եռուզեռից բան չի մնացել։ Լավն էն է, որ ընկերս նույնպես տանից է աշխատում։ Իրար հետ գործ անելը հավես ու պրոդուկտիվ է։ Ինձ կոդ գրելու առաջադրանքներ է տալիս որ անեմ, իրար հետ գնում ենք ինչ-որ փախած տեղեր, մարդկանցից հեռու զբոսանքների, համով ճաշեր ենք սարքում, գիրք կարդում, կինոներ նայում, հարևանի կատուներին գզում, փազլ հավաքում ու ինչ ասես։ Ստատիստիկայի օնլայն կուրսերս էլ շուտով կավարտեմ ու էս արանքում ավելի շատ բան եմ հասցրել սովորել, քան մագիստրատուրայիս ամբողջ երկու տարում։ Չնայած էս ամենին, մեկ է հա լարված ու անհանգիստ եմ զգում։ Դադարել եմ առավոտները վազել ու անընդհատ տանը լինելը ահագին հոգնեցնող է։ Րոպեն մեկ նորություններն եմ կարդում, ու ուզում եմ որ էս վիճակը շուտ ավարտվի։ Նաև ինձ ահավոր անպետք եմ զգում, հա մտածում եմ, որ երանի կարողանայի մի բանով օգնել․ հիվանդանոցում կամավորություն անել, տարիքն առած մարդկանց համար գնումներ անել, դիմակներ կարել։ Բայց դե երևի ամենամեծ օգնությունը տանը վեր ընկնելն է։ Ընկերս միշտ ասում էր, որ հաճույքով բոլորից հեռու, անտառի մեջտեղը տուն կառներ, ծառերով ու կենդանիներով շրջապատված հավեսով իր համար կապրեր։ Բայց ընդամենը մի քանի օր առանց սոցիալական կոնտակտի ոնց որ թե միտքը փոխել է։ Իսկ էդ կոնտակտի պակասը վիդեոզանգերով ենք հանում, զանգում ենք մոտ մարդկանց, դեսից դենից խոսում։ Էդ առումով երևի վիրուսը մեզ ավելի շատ է մոտեցրել մեր սիրած մարդկանց։

Տեսարանը Էմանուելայի պատուհանից

Ուղիղ մի շաբաթից պատրաստվում էի համարյա երկուսուկես տարի անց վերջապես Հայաստան այցելել։ Հա պլանավորում էի գնալ, բայց հա չէր ստացվում։ Էս տարի ծնունդիս ինքնաթիռի տոմս նվեր ստացա ու Հայաստան այցելելը վերջապես շատ մոտ ու իրականանալի դարձավ։ Նույն ժամանակահատվածում նաև Բյուրենք էին Հայաստանում լինելու։ Անհամբերությունից արդեն օրերն էի հաշվում, թե երբ եմ ընտանիքիս ու ընկերներիս նորից տեսնելու, երբ գրողի տարած վիրուսը համը հանեց ու ավիաընկերությունը թռիչքս քենսլեց։ Ասում եմ էս պանդեմիան հատուկ իմ համար են կազմակերպել, որ տենց էլ Հայաստան չգնամ։ Տեսնես դրանից հետո ի՞նչ են պլանավորում անել ինձ Հայաստանից հեռու պահելու համար։ Աստերոի՞դ, երրորդ համաշխարհայի՞ն։

Արփինե Վարդանյան, Երևան

Թիկունքումս անընդհատ ինչ-որ «շարժում» ու «աղմուկ» է։ Աղմուկի հետ նաև զգում եմ Դորյան Գրեյի նարցիստական ժպիտն ու հեգնող նայվածքը, «լսում» Կարմրահեր կնոջ հերթական բեմական ներկայացման մենախոսությունը… Կաֆկան, ինչպես միշտ, սուսիկ-փուսիկ իր մռայլության մեջ է (բայց մեկ է` ես իրեն սիրում եմ), Մանյունյան ու Նարինեն իրենց արկածներով… ո՞ր մեկին ասեմ… Բայց ոնց հասկացաք` մենակ չեմ, էլի։ Ու իմ օրվա մեծ մասը հենց իրենց հետ էլ անցնում է. գրախանութում եմ աշխատում։ Կորոնավիրուսը շատ բաներ փոխեց ու դեռ ինչքա՜ն բաներ է փոխելու։ Առաջին օրերին, երբ պարզ էր արդեն` հարցը լուրջ է, շոկ էր։ Նյարդերիցս նույնիսկ ուզում էի հենց գետնին նստել ու լաց լինել։ Հիմա արդեն խաղաղվել եմ։ Բայց չէ’, ամեն ինչ, բնականաբար, չի անցել։ Ո՞նց են ասում, հա՜, կինոն նոր է սկսվում։ Բայց եկել է, առանց նյարդային բռնկման, սթափ ու հաստատակամ տանելու ու հաղթահարելու այս ամենի գիտակցումը, որը արդեն լացը չի. դիմակի տակից անգամ պետք է ժպտալ։ Ես ժպտում եմ։)

Մոնիկա Գևորգյան, Մոսկվա (Ռուսաստան)

Դրսում քաոս է, աշխարհը խառնվել է իրար..լիքը պրոբլեմներ ու էդ պրոբլեմներից շատերը ծեծում են պատուհանս, իսկ ես նստած եմ ինձ համար,մտածում եմ պետք է նրանցից մի քանիսին գրողի ծոցը ուղարկել, բայց ուղարկելուց առաջ։

Մարիօ, Ժնև (Շվեյցարիա)

Էսօր ուղիղ մի շաբաթը լրացավ, ինչ փակված եմ Ժնևի կենտրոնում գտնվող իմ մի քանի քառակուսի մետրանոց սենյակում։ Շվեյցարիա էի եկել փետրվարի կեսին Ժնևի համալսարանում հնագիտություն սովորելու ու ասպիրանտուրայիս թեմայի վրա աշխատելու ամբիցիոզ պլաններով։ Բայց դեռ մի ամիսն էլ չէր լրացել էստեղ լինելուս, հազիվ մի կերպ նոր ապրելակերպիս սովորել ու տեղավորվել էի, ճանապարհներին ու տրանսպորտին հարմարվել, որոշ ծանոթություններ ձեռք բերել, երբ իմացա, որ Շվեյցարիան աշխարհում կորոնավիրուսով վարակվածների թվով առաջատար դիրքերում ա ու երկրների թոփ տասնյակում ու երկրում շատ խառն ա։

Նախորդ շաբաթ Ժնևում փակվեց համալսարանը, բոլոր դպրոցներն ու գրադարանները, քաղաքապետարանը սկսեց չաշխատել, երկրում սահմանվեց արտակարգ դրություն, իսկ հեռուստացույցով հայտարարեցին՝ մնալ տանը, օնլայն ուսուցմամբ ու աշխատանքով բավարարվել, շաբաթվա մեջ մի օր տանից դուրս գալ առևտուր անելու ու ուտելիքի համար։ Էդ օրվանից սկսեց ինտերնետը շենքում վատանալ, որովհետև բոլորը տանն են ու բոլորը սկայպ քոլերի ու զումով դասեր անելու հետ են։  

Գիշերային տեսարանը Մարիօյի պատուհանից

Սկզբում ինձ թվում էր կգժվեմ մենակությունից մի քանի քայլ տարածքում, որտեղ մահճակալից, մի համակարգչից ու շորերիցս բացի ոչինչ չկա, հետո ես որոշեցի պլանավորել օրս ու սննդակարգս։ Հիմա նորմալ գրաֆիկով սնվում եմ, ժամանակ ունեմ նախաճաշելու, մրգեր ու բանջարեղեններ շատ ուտելու համար։ Օրական 2 հնագիտական հոդված եմ կարդում ու մշակումներ անում, ֆրանսերենի թարգմանություն, օրական մի կինո ու սիրելի սերիալներից մի քանի էպիզոդ։ Շաբաթվա կեսին թվիթերից ընկերներիս հետ որոշեցինք մի լավ բանով զբաղվել ու հիմա լսում ու քննարկում ենք հայկական արտադրության փոդքաստեր, համ մենք ենք մի բանով զբաղվում, համ էլ տարածում ենք դրանք, խթանում, որ շատ մարդիկ լսեն, իմանան դրանց գոյության մասին։

Միակ բանը, որ օրվա ընթացքում շատ եմ անում, սենյակս օդափոխելուց բացվող տեսարանին եմ նայում, ուրիշների տների պատուհաններին, արևին, աստղերին։ Մեկ-մեկ անտանելի նեղվում եմ, որ եկել էի լիքը պլաններով, լավ սովորելու, լիքը բաներ բացահայտելու, ճամփորդելու մտքերով, բայց փակված եմ տանը, ինչ արած։

Միլենա Առաքելյան, Բորդո (Ֆրանսիա)

Ապրում եմ գինու քաղաքում՝ Բորդոյում։ Ուսանող եմ, ու իմ օրվա 90%ը անցնում էր համալսարանում։ Մեզ մոտ կարանտինը մի քիչ տարօրինակ ու հանկարծակի սկսվեց։ Մինչև էդ պատրաստվում էինք միջանկյալների ու ապրիլ ամսին՝ արդեն վերջին քննություններին։ Ինչի հանկարծակի սկսվեց, որովհետև մինչև էդ շատ քիչ էր խոսվում կորոնավիրուսի մասին ու ընդհանրապես ոչ մեկս չէր պատկերացնում, որ ալիքը բարձրանալու ա էդքան։ Ինչևէ։ Արդեն մի շաբաթ է տանն ենք, երկրորդ օրվանից ստանում ենք էն դասերը, որոնք չէինք հասցրել վերջացնել, հարցերի դեպքում moodle հարթակում խոսում ենք ամեն ինչից ինչ թերի ա մնացել, դասախոսները վիդեոներ են պատրաստում, ուղարկում, էդ ձևով պատասխանում հարցերին, պետք եղած ժամանակ live են անում։ Ինձ համար ամեն ինչ շատ լավ ու հավես ա ընթանում, դեռ չեմ զգում, որ կարանտինի մեջ ենք ու դասերը ընդատվել են։  Ընդհանրապես հավես ա էս ամեն ինչը, մինչև էն պահը, երբ տեսնում ես, որ դրսում սիրուն ու կանաչ գարուն ա, արև ա, իսկ դու պետք ա տանը նստես, ու սպասես, երբ ա անցնելու էս տխուր, բայց իրա մեջ սիրունություն ունեցող շրջանը։

Արսեն Գևորգյան, Երևան

Իրականում ես բնույթով ինտրովերտ եմ և ինձ համար արտառոց փոփոխություւններ տեղի չի ունեցել քանի որ մինչ այս ես ևս «մեկուսացած էի» մարդկանցից այս ընթացքում ավելի մեծ ընտանեկան ջերմություն զգացի և վերականգնվեց երկար ժամանակ մոռացված ընտանիքով ընթրելու ավանդույթը դասերը իրականացվում են օնլայն տարբերակով և ես արդեն հասցրել եմ մի գիրք ընթերցել։

Enter a caption

Հ.Գ. ես կարծում եմ այս համաճարակը բնության պատասխանն է անպատասխանատու մարդկությանը

Թագուհի Թորոսյան, Կոպենհագեն (Դանիա)

Անվերջանալի թղթաբանական ոդիսականս արդեն մի քանի ամիս է, ինչ Groundhog Day֊ի զգացողություն էր հարուցել՝ բյուրոկրատական խնդիր֊գործողություն֊սպասում֊խնդրի կրկնություն֊գործողություն֊սպասում շղթան չէր քանդվում։ Վերջերս կարծես դինամիկան փոխվեց՝ լուծումներ սկսեցին երևալ, ու կյանքը կամաց֊կամաց նորմալ հունի մեջ էր մտնում, մեկ էլ՝ հոպ ու երերուն աշխատանքային պայմանների նորակառույց փխրուն աշտարակը փլվեց՝ իր տակ թողնելով անցյալի պատկերացումներն ու ապագայի պլանները։ Վերադարձ զրոյական կետին, նորից Groundhog Day:

Վերջին 3 տարվա ընթացքում «երրորդ երկրներից» եկած ընկերների հետ հաճախ ենք նկատել, որ եկել ենք վայրերից, ուր արտակարգ դրությունն այդպես էլ չի անցել։ Emergency-ի սերունդ ենք, որն էդքան էլ լավ չի կարողացել հարմարվել խաղաղ կյանքին՝ աշխատող համակարգին, պետությանը վստահելու հնարավորությանը , ներկա քաղաքական պայմաններում կենտրոնամետ ստատուս քվոն չեղարկելու ու ավելի արդար, հասանելի և ընդգրկուն քաղաքականություն զարգացնելու անհնարինությանը, աշխատանք֊կյանք բալանս պահելուն, ապագայի վախ ու տագնապ չունենալուն։ Բայց էդ նույն սերունդը լավ գիտի՝ ինչպես ապրել ու կյանքից հաճույք ստանալ հարատև անորոշության, անկանխատեսելիության մեջ։

Երբ վերապրման մեխանիզմդ՝ ներքին արտագաղթն, ինքնամեկուսացումն ու վիրտուալ կյանքը, վերածվում են իրականության միակ տիրույթի, որից փախուստի միակ վայրը բնությունն է, մարմինդ ու սենյակդ ասես սերտաճած բանտ դառնան։ Բայցևայնպես՝ արագ ես սովորում և սկսում հարմարվել։ Օրերը միաժամանակ նման են ու տարբեր՝ արթնանալ, գիտակցել՝ ինչ է կատարվում,  քմծիծաղ տալ, հեռախոսը վերցնել ու ընկղմվել լրահոսի մեջ։ Որոշ ժամանակ անց հոգնել, որոշել, որ այսօրվանից ավելի օգտակար բաներով ես զբաղվելու, նախաճաշել, սուրճ խմել, վերադառնալ լուրերին՝ ինքդ քեզ խոստանալով, որ 15 րոպեով է, հետո անձամբ քեզ համար կարևոր գործերով կզբաղվես, ընթացքում հեռազանգով խոսել մտերիմների հետ, կրկին թերթել լուրերը, գրառումներ անել, հետազոտական հոդվածներ կարդալ, քննարկել դրանք ընկերների հետ, միմյանց հետ կանխատեսումներով ու խորհուրդներով կիսվել, ծիծաղել մեմերի և նոր հյուսվող անեկդոտների վրա, վերլուծել էս շրջադարձը, օգնություն խնդրել, փորձել օգնել ուրիշներին, ու չմտածել, որ վերադարձ նույնիսկ հոգնեցրած, բայց ճանաչելի նորմալությանն այլևս չի լինելու։ Արևոտ օրերին դուրս ես գալիս քայլելու՝ գնալ֊մնալու մասին մտածելով։ 11֊ի կողմերը գիտակցում ես, որ ևս մեկ օր գնաց գրողի ծոցը՝ սակայն ինչ տարբերություն, Ֆելիցիա։

Երբ վերանում է սոցիալական ու մարմնավորված մտերմության հնարավորությունը, սոլիդարության ու փոխօգնության վիրտուալ տիրույթը քաղաքական գոյությանդ ու լավատեսությունդ վարժելու միակ միջավայրն է դառնում։ Իրավիճակը լի է դիստոպիական վտանգներով, բայց նաև հնարավորություն է՝ (տղա)մարդակենտրոն, արագացված աղետային կապիտալիզմից հրաժարվելու և հետմարդկային՝ բնության հետ ներդաշնակ ու սոցիալապես արդար նոր իրականություն ստեղծելու, որը, գուցե էկոհամակարգի և դրա բոլոր գործորդների գոյատևման վերջին շանսն է։ Կարևոր է՝ այն բաց չթողնենք։ Սա մտածելով՝ պառկում եմ քնելու։

Երեք օր կարանտինի մեջ

Մարտի 12֊ին արթնացանք նոր իրականության մեջ. տնից դուրս գալու ենք միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում, բոլոր ժամանցային միջոցառումները չեղարկված են կամ տեղափոխված առցանց տիրույթ։ Մեր երեք սենյականոց բնակարանը երեք հոգու համար անտանելի փոքր էր դարձել։ Մեր շվեդ տնկիցը տեղը չէր գտնում։ Ես չէի կարողանում աշխատել։ Աշխատանքային մեյլս պայթում էր նամակներից. վերջապես համալսարանի ղեկավարությունն առցանց դասավանդման հանձնարարական էր ուղարկել, ու բոլորս խառնվել էինք իրար։ Կոլեգաներիցս շատերը տանն են երեխաների հետ, ինչն աշխատելն անհնար է դարձնում։ Դրան գումարած անընդհատ փոխվող աշխարհը ու անընդհատ լուրերը ստուգելու մոլուցքը. նայում ես թվերին, գլուխդ տարուբերում։ Իսպանիան դեռ չի հասկանում, Ֆրանսիան դեռ չի հասկանում, Միացյալ Թագավորությունը դեռ չի հասկանում։

Պատշգամբում տաք շոկոլադով

Հենց առաջին օրը կամավորական խմբեր ձևավորվեցին, որ ծերերին ու քրոնիկ հիվանդություններ ունեցողների գնումները կատարեն։ Քաղաքական բանավեճերը դադարեցին, ու խորհրդարանը միաձայն կորոնավիրուսի համաճարակի դեմ միջոցառումների օրենք ընդունեց։ Խուճապի մեջ դանիացիները խանութները սրբեցին։

Մարտի 13֊ին մի խումբ կոլեգաներով նախաձեռնում ենք առցանց հանդիպում։ Սովորաբար ուրբաթ օրերը հանդիպում էինք մի սենյակում ու լուռ մեր հոդվածների վրա աշխատում։ Որոշեցինք, որ կարանտինը մեզ չի խանգարի, ու նույնն արեցինք առցանց։ Բայց հենց այդ ժամանակ էր, երբ տնկիցս եկավ ու խորհուրդ հարցրեց. գնա՞մ Շվեդիա, թե՞ չգնամ։ Ասացի, որ եթե ուզում է գնալ, պիտի հենց էդ պահին գնա, որովհետև կամուրջը փակելու են։ «Կարծու՞մ ես»,֊ հարցրեց։ Բայց ճամպրուկը հավաքեց ու գնաց կայարան՝ առաջին Կոպենհագեն֊Ստոկհոլմ գնացքը նստելու։

Ժամը յոթին վարչապետ Մետտե Ֆրեդերիկսենը նորից ասուլիս էր տալու։ Արդեն սովորել ենք, որ երբ վարչապետն ասուլիս տալիս, ուրեմն ինչ֊որ լուրջ բան է հաղորդվելու։ Ես հյուրասենյակում առցանց յոգա էի անում ու մտածում էի՝ կվերջացնեմ, նոր կգնամ, կիմանամ, թե վարչապետն ինչ է ասում։ Բայց երբ խոհանոցից եկող ձայնը լսեցի, վազեցի այնտեղ։ Այդ պահին հայտարարվում էր, որ Դանիայի սահմանները մի ամսով փակվում են։ Մի ամսով ելումուտ չի լինելու՝ որոշ բացառություններով։ Եթե Շվեդիան ու Գերմանիան իրավիճակը լուրջ չեն ընդունում, ուրեմն Դանիան պիտի ավելի կոշտ միջոցների գնա։ Մետտե Ֆրեդերիկսենը շեշտեց, որ սա բոլորիս պատասխանատվությունն է, ու պիտի օգնենք միմյանց այս վիճակից դուրս գալու համար։ Հետո դիտեցինք Թրամփի ասուլիսը, որտեղ գովում էր Ռոշը և Գուգլը որպես լավ բիզնեսներ։

Իսկ այսօր՝ երրորդ օրը, երբ նաև շաբաթ էր, կամաց֊կամաց սկսեցի սովորել նոր իրականությանը։ Օրն արևոտ էր. հազվագյուտ բան Դանիայում։ Նախաճաշից հետո Մորթենն ու ես դուրս եկանք զբոսանքի. կարճ զբոսանքները մեր կարանտինի մի մասն են դարձել։ Դուրս ես գալիս փողոց ու մարդկանցից որոշակի հեռավորություն պահում։ Նման է համակարգչային խաղի. ոմանք արագ են քայլում, ոմանք՝ դանդաղ, ոմանք անկանխատեսելի են, ոմանք նեղ մայթերում են ու անպայման քո մոտով անցնելու են։ Քո խնդիրն է առնվազն 1-2 մետր հեռավորություն պահելը։

Բայց այսօրվա խաղի լեվելը բավական բարդ էր. արևն ամբողջ թաղամասին դուրս էր հանել։ Մարդիկ քայլում էին խմբերով՝ ընտանիքներով, ու միմյանցից խուսափելն ահագին բարդ գործ էր դարձել։ Դրա համար երբ հասանք մոտակա այգին ու տեսանք, որ բոլորն այնտեղ են, շրջվեցինք ու վերադարձանք տուն։ Կառլսբերգ քաղաքի մի կետում կարող էիր արևի տակ կանգնել էնպես, որ շրջակայքում ոչ ոքի չտեսնեիր։ Բայց հազի ձայները բոլոր կողմերից արձագանքում էին։

Որպես քաղաքի պատասխանատու բնակիչներ՝ շուտ վերադարձանք տուն ու որոշեցինք արևի մնացած մասը պատշգամբում վայելել։ Մորթենը վերարկուով, ես՝ ադյալով փաթաթված նստեցինք պատշգամբում։ Կողքի հարևաններն էլ իրենց պատշգամբում էին։ Ժպտացինք իրար. «բոլորս նույն օրի ենք, բայց դե արևը ո՞նց բաց թողնենք»։

Որոշ կուսակցություններ ակտիվացան ու սկսեցին ցեխ շպրտել կառավարության վրա։ Օրվա ընթացքում իմացանք, որ Դանիայում առաջին մահը կա. 81 տարեկան տղամարդ բազմաթիվ ծանր հիվանդություններով, որի մոտ նաև կորոնավիրուս է հայտնաբերվել։ Տխրեցինք. ասես ծանոթ մարդ մահացած լիներ։ Էստեղ համաճարակը բոլորիս խնդիրն ու պատասխանատվությունն է դարձել։

Օրը շարունակվեց գիրք կարդալով (վերջացրեցի Շահրնուշ Պարսիպուրի «Կանայք առանց տղամարդկանց» վեպը), արդեն սովորական դարձած րոպեն մեկ լուրերն ու սոցիալական ցանցերը ստուգելով ու առցանց յոգայի դասով։ Ժամը յոթի պատշգամբային փարթին չստացվեց. դանիացինե՞րն են լուրջ, թե՞ դեռ ցուրտ է։

Երեք օր է՝ խոսում եմ տարբեր երկրներում գտնվող ընկերներիս հետ. ԱՄՆ, Սլովենիա, Իտալիա, Բելգիա։ ԱՄՆ֊ում ոչինչ չեն անում։ Սլովենիայում դեպքերը հայտնաբերելուց անցել են տարածումը կանխելուն։ Իտալիայում երեկոյան բոլորը պատշգամբ են դուրս գալու երաժշտական գործիքներով։ Իմ՝ Բելգիայում բնակվող մի բուլղարացի ընկերուհի Երևանում էր դեռ այս առավոտ։ Վրաստանի սահմանը չեն թողել հատի, որովհետև ԵՄ քաղաքացի է։ Մոսկվայով է Բելգիա վերադառնում։

Վաղը կիրակի է։ Այս անգրաֆիկ ու անշարժ կյանքը հոգնեցնող է, բայց բոլորս գիտենք, որ տանը մնալն այն գինն է, որ վճարում ենք առողջապահական համակարգը չծանրաբեռնելու, բազմաթիվ կյանքեր փրկելու ու Իտալիայի օրը չընկնելու համար։ Ու վաղն առավոտյան նորից պատշգամբ դուրս կգանք ու կբարևենք հարևաններին։