Լիբանանցի գրող Հանան ալ-Շայխի «Եղնիկի մուշկը» վեպի արաբերեն վերնագիրն անգլերեն դարձել է «Ավազի և զմուռսի կանայք»։ Ու հենց այդ վերնագրով գիրքն էր, որ մեր մոտակա գրախանութից պատվիրեցի՝ առանց իմանալու, թե ինչ եմ կարդալու․ կորոնավիրուսի օրերին գրքերս վերջանում են շատ արագ, իսկ մեր տարածքի փոքր բիզնեսներին աջակցություն է պետք։
Բայց պարզեցի, որ վերնագիրը միակ փոփոխությունը չէ, որ վեպի անգլերեն թարգմանությունը կրել է․ վերադասավորվել են նաև առանձին հատվածները։ Միշել Հարթմանի վերլուծությունը քննադատում է այս փոփոխությունները՝ պնդելով, որ անգլերեն թարգմանությունը փորձել է նաև փոխել այն, թե ինչի մասին է վեպը ու մեկ ուրիշ կերպարի շեշտադրել որպես գլխավոր հերոսի։ Երբ կարդում ես գրքի հետևի կազմի նկարագրությունը, թվում է՝ գովազդվում է մի գիրք այն մասին, թե ինչ վատ է ամեն ինչ արաբական աշխարհում, թե ինչպես է ծայրահեղ հայրիշխանությունը ճնշում կանանց ու թե ինչպես են այս խեղճ կանայք ազատություն ուզում։ Այդպե՞ս է արդյոք։
Ասել, թե «Ավազի և զմուռսի կանայք» օպրեսիվ համակարգում ազատության տենչացող կանանց մասին գիրք է կնշանակի վեպը պրիմիտիվացնել ու բաց թողնել բազմաթիվ նրբերանգներ ու ենթաշերտեր ու կնշանակի նաև պարզապես չնկատել այն պատմությունը, որը հեղինակը փորձում է պատմել վեպի չորս կանանց անունից։
Վեպը տեղի է ունենում մի անանուն անապատային արաբական պետությունում, որտեղ բազմաթիվ այլ հիմնարար իրավունքներից բացի նաև մեքենա վարելու ու առանց ամուսնու թույլտվության ճամփորդելու իրավունք չունեն (Սաուդյան Արաբիա անունը ոչ մի տեղ չի հիշատակվում)։ Վեպի չորս բաժինները չորս տարբեր կանանց պատմություններ են՝ իրենց տեսանկյունից։ Նրանց պատմությունները տարբեր տեղերում հատվում են, թեև չորսն էլ ապրում են շատ տարբեր կյանքերով։ Լիբանանից ամուսնու ու որդու հետ եկած Սուհան է, որ անապատում ձանձրանում է․ էնտեղ կանանց համար աշխատանք գտնելը շատ բարդ է, իսկ գտնելիս էլ ոչ մասնագիտական աշխատանք է կատարում։ Ինչ-որ ինստիտուտում (հավանաբր լեզվի դպրոց) և խանութում աշխատելուց հետո բուհավարտ Սուհան դուրս է գալիս աշխատանքից, իսկ հետո որոշում է վերադառնալ Լիբանան․ անապատում չի դիմանում։ Տեղացի Թամրն է, որը ստիպված է լինում հացադուլ անել, որ եղբայրը թույլ տա, որ կրթություն ստանա (Սուհան նրա ուսուցիչն է)։ Ամերիկացի Սյուզանն է, որը նույնպես անապատ եկել է ամուսնու հետ ու իրար հետևից արաբ սիրեկաններ է ձեռք բերում, չնայած որ ակնհայտորեն արաբներին վերևից է նայում։ Սուհայի ընկերուհին է։ Չորրորդ կինը նույնպես տեղացի է՝ Նուռը, ահավոր հարուստ, որն ամուսնուն օրերով ու ամիսներով չի տեսնում, բազմաթիվ սիրեկաններ ունի, ու այդ սիրեկաններից մեկը Սուհան է։
Այս չորս կանայք սկզբունքորեն շատ տարբեր են ու շատ տարբեր կերպ են հարաբերվում իրենց միջավայրի հետ։ Նրանցից երկուսը՝ Սուհան ու Սյուզանը, օտար են։ Ու թեև Սուհան ինքն էլ արաբ է ու տեղի լեզուն գիտի, դա չի խանգարում, որ իր միջավայրը խիստ հետամնաց ու պահպանողական ընկալի։ Նույնն էլ Սյուզանն է անում, բայց ի տարբերություն Սուհայի, Սյուզանն ուզում է անապատում մնալ, որովհետև այստեղ իրեն յուրահատուկ է զգում․ արաբ տղամարդիկ հետևից ընկած են։ Իսկ ԱՄՆ-ում հասարակ տնային տնտեսուհի էր։
Թամրն ու Նուռը, թեև տեղացի են, երկուսը խիստ հակադիր կյանքեր ունեն․ Թամրն աղքատ ընտանիքից է, Նուռը՝ հարուստ, Թամրի համար ազատությունը չամուսնանալն է․ իր նախկին երկու ամուսինները սահմանափակում էին իր կյանքը։ Նուռի համար ազատությունն ամուսնանալն է, որ ստիպված չլինի հոր հաշվին ապրել։ Թամրն անապատից ոչ մի տեղ գնալ չի ուզում, իսկ Նուռն անընդհատ փորձում է արտասահման փախչել, մինչև ամուսինը թաքցնում է Նուռի անձնագիրը։ Թամրը ճանապարհ է հարթում ու իր ազատությունը գտնում հենց պահպանողական միջավայրի մեջ՝ միջավայրն իրեն ենթարկելով, իսկ Նուռի ազատությունը անապատից դուրս է․ հենց ինքնաթիռ է նստում, զուգարանում հագուստը փոխում է։ Ի վերջո, Թամրը հասնում է նրան, որ բացում է իր երազած հագուստի արհեստանոցը, չնայած որ ստիպված է լինում թե՛ խիստ պահպանողական եղբոր, թե՛ համակարգի դեմ կռիվ տալ․ անգամ բանկ գնալիս իր անչափահաս որդուն պիտի հետը տանի, ինքը դրսում սպասի, որ որդին գործարքը կատարի, դուրս գա։
Թամրի ու Նուռի պատմությունները նաև բացահայտում են, որ անապատում ազատությունը դասակարգային է․ հարուստները կարող են անձնական ինքնաթիռով մեկնել Եվրոպա, ուզածների չափ շրջել գիշերային ակումբներում, հագնել ինչ ուզում են, քնել ում հետ ուզում են, հետո հետ գալ անապատ, աբայան քաշել վրաները ու պարկեշտ մահմեդական ձևանալ։ Անգամ անապատում էլ հարուստներն ունեն իրենց մասնավոր փարթիները, որտեղ նորից ինչ ուզում հագնում են, ինչ ուզում, անում են։ Իսկ աղքատ Թամրը չունի այդ հնարավորությունը․ նրան տասներկու տարեկանից ամուսնացնում են ու նրան շրջապատող տղամարդիկ ամեն կերպ արգելում են անել իր ուզածը, մինչև իր համառության շնորհիվ կարողանում է արհեստանոց բացել։
Սուհայի ու Նուռի սիրավեպը բացահայտում է առաջադեմ լինելու հարաբերականությունը։ «Հետամնաց» անապատի տեղացի Նուռի համար կնոջ հետ հարաբերություն ունենալը տարօրինակ չէ․ ինքն ամուսնացած է եղել նույնասեռական տղամարդու հետ, ինքն էլ բազմաթիվ թե՛ կին, թե՛ տղամարդ սիրեկաններ է ունեցել։ Բայց «առաջադեմ» Սուհայի համար կնոջ հետ լինելը սարսափելի մի բան է, չի կարողանում մարսել ու ընդունել, չնայած որ սեռական ցանկությունը կա, առաջին անգամվանից հետո նորից ու նորից է գնում Նուռի մոտ։ Ու ի վերջո հավանաբար հենց Նուռի հետ հարաբերությունն է պատճառ դառնում, որ վերջնականապես որոշի հեռանալ անապատից։
Նուռի օրինակով նաև կոտրվում է այն կարծրատիպը, թե արաբ կանայք միայն երեխա ունենալու ու տուն պահելու համար են․ Նուռը չի ուզում երեխա ունենալ, երբ հղիանում է, ուզում է աբորտ անել, նորածնին չի ուզում խնամել, իր հին կյանքին է ուզում է վերադառնալ։ Տան գործերով չի զբաղվում և կարող է իրեն այդ ճոխությունը թույլ տալ․ ծառաներն են տան գործերն անում։
Վեպում հետաքրքիր կերպարներ են նաև երկու տղամարդիկ՝ Մաազը և Սալեհը։ Առաջինը Սյուզանի արաբ սիրեկանն է, որի հետ Սյուզանն ամուսնանալ է ուզում, իսկ երկրորդը Նուռի՝ ԱՄՆ-ում կրթություն ստացած ամուսինն է։ Մաազն ավանդապաշտ մահմեդական է, առանձնապես հարուստ չէ, անապատից դուրս ոչ մի տեղ չի եղել, կարծես առանձնապես կրթություն էլ չունի։ Բայց գլուխը կորցրել է Սյուզանի մազերի ու աչքերի գույնից։ Սյուզանը Մաազի հետ մեկնում է եվրոպական ինչ-որ պետություն, որտեղ Սյուզանը սկսում է ամաչել Մաազի խիստ անմիջական պահվածքից։
Սալեհը, ի տարբերություն Մաազի, խիստ առաջադեմ է կամ համենայնդեպս ուզում է էդպիսին լինել։ Երբ Նուռի հետ նոր էր սկսել հանդիպել, երկար-բարակ փիլիսոփայական ճառեր էր ասում, որ «իրար լավ ճանաչեն», մինչդեռ Նուռը միայն ու միայն մի պարզ բան էր ուզում․ սեքս։ Ամուսնանալուց հետո էլ փորձում է կնոջը կրթել՝ զանազան գրքեր տալով, որ կարդա, անգլերեն սովորացնելով ու սխալներն ուղղելով, իսկ հետագայում նաև թույլ տալով, որ ուզածի չափ ճամփորդի։ Բայց Սալեհը, ինչքան էլ փորձի առաջադեմ ձևանալ, միևնույն է, օգտվում է իրեն շնորհված իրավունքից՝ կնոջը պարտադրելով, որ Լոնդոնից վերադառնա ու պահելով անձնագիրը․ պատվի հարց է, մարդիկ սկսել էին բամբասել Նուռի արտասահամանյան արկածներից։
Մաազն ու Սալեհը մի ընդհանրություն ունեն․ երկուսն էլ ամերիկացիներին պաշտում են, բայց Մաազի համար դա զուտ բնազդային, սեռական մակարդակի է (դե ամերիկացի կանայք իրենց մարմինները չեն ծածկում), իսկ Սալեհի համար՝ ինտելեկտուալ․ ամերիկացի Սալլիին հարգում-պատվում է, Նուռին էլ կշտամբում, որ Սալլիին բանի տեղ չի դնում։
Վեպում նաև հակադրվում են ամերիկյան ագահությունն ու եսասիրությունն ու արաբական առատաձեռնությունը։ Երբ Սյուզանենց ծառան հիվանդանում է ու բժշկի կարիք է ունենում, Սյուզանն անհանգստանում է, որ իրենք պիտի վճարեն բժշկի համար։ Այդ պահին Մաազը գրպանից փող է հանում ու վճարում ծառայի բուժման համար։ Մաազը նաև Սյուզանին է նվիրում ցանկացած զարդեղեն, որ Սյուզանի դուրը գալիս է։ Իսկ երբ Սյուզանի ամուսինն աշխատանքը կորցնում է, ու հինգ օրից պիտի մեկնեն անապատից, Սյուզանն ուզում է Մաազին օգտագործել՝ անապատում մնալու կեցության իրավունքը երկարացնելու համար։ Չնայած որ այլևս չէին հանդիպում, գնում է Մաազենց տուն, դուռն այնքան ծեծում, որ բացեն, բացելուց հետո նոր նկատում է, որ Մաազը հիվանդ է, հիվանդ է նաև նորածին որդին ու Մաազի կինը․ բոլորը սիֆիլիս ունեն։ Սյուզանը եզրակացնում է, որ Մաազն իրեն օգնել չի կարող, ու լավ է, որ իրեն էլ չի վարակել, հեռանում է։
Վեպի արաբերեն տարբերակում պատմությունների հերթականությունն է․ Սուհա, Նուռ, Սյուզան, Թամր, իսկ անգլերենում՝ Սուհա, Թամր, Սյուզան, Նուռ, Սուհայի էպիլոգ։ Թե՛ գրականագիտական, թե՛ ընթերցողների ռիվյուներում տեսել եմ, որ հերթականությունը փոխելը փոխում է նաև, թե ում մասին է պատմությունը․ արաբերեն տարբերակում այն ավարտվում է Թամրի պատմությամբ, հետևաբար նրանով, որ խիստ պահպանողական հայրիշխանական միջավայրում Թամրը կարողացել է հասնել իր ուզածին, իսկ անգլերեն տարբերակում՝ Նուռ-Սուհայով, հետևաբար Նուռի ու Սուհայի սիրավեպն առաջին պլան է մղվում։ Իհարկե, արաբերեն տարբերակի մասին ոչինչ ասել չեմ կարող, բայց դժվար՝ անգլերեն տարբերակը նման նպատակ ունենար։ Համենայնդեպս, ես նույնասեռական սիրավեպի շեշտադրություն չտեսա, այն պարզապես շոշափված բազմաթիվ թեմաներից մեկն էր։ Իսկ Սուհայի էպիլոգով վերջանալը լրիվ տրամաբանական էր․ ի վերջո, Սուհան մյուս երեք կերպարներին կապող օղակն էր թե՛ պարզապես որովհետև հենց ինքն էր երեքին էլ ճանաչում, թե՛ որովհետև Սուհան մյուսների արանքում էր․ արաբ, մշակույթին մոտ, ինչպես Նուռն ու Թամրը, բայց նաև օտար, դրսից եկած, ինչպես Սյուզանը։
Կարուսել 