Անցյալ գիշեր Մորթենի հետ քայլում էինք Կոպենհագենի փողոցներով։ Քաղաքի փողոցների մի մասը փակ էին Տուր դը Ֆրանսի պատճառով։ Կոպենհագենի էն հազվագյուտ ամառային երեկոներից էր, երբ կարճաթև հագուստով չես մրսում։ Երկինքը մանուշակագույն էր։
— Ինչու՞ տարին տասներկու ամիս էսպես չէ,- ասում եմ Մորթենին։ — Որ գնահատենք,- պատասխանում է։ — Սիրում եմ Կոպենհագենը։
Հետո մտածում եմ՝ ի՞նչն եմ սիրում։ Զուտ քաղաքը, հիշողությունները, մարդիկ, որ էլ այստեղ չեն։
— Գիտե՞ս,- ասում եմ,- Կոպենհագենում մարդկանց հետ էմոցիոնալ կապ հաստատել չի լինում։ Երևի Ջենից ու հայերից բացի ոչ ոք չկա։ Ո՞նց ասեմ։ Ջենն ինձ սիրում է, ու ես զգում եմ, որ սիրում է։ Ես էլ իրեն եմ սիրում… Էրոտիկ բան չկա էստեղ։ Խորը, պլատոնական սիրո մասին եմ ասում։
Հասել էինք մեր տան մոտի խաչմերուկին։ Շաբաթներ առաջ հենց այդ խաչմերուկի մոտ էինք։ Ուշ գիշեր էր։ Ալանիս Մորիսեթի համերգից հետո էր։ Փորձում էինք Ջենին գտնել, որ համերգից հետո գարեջուր խմենք։ Հաջորդ օրն առավոտյան շուտ աշխատանքի էի։ Հենց այդ խաչմերուկում կանգ առա, Ջենի զանգին պատասխանեցի, հետ դարձանք դեպի քաղաք, չնայած շատ հոգնած էինք։
— Չեմ փոշմանում, որ հետ դարձանք,- ասացի։ Այդ գիշեր Ջենի հետ հասցրինք մի գավաթ գարեջուր խմել։ Առաջին անգամ էր, որ Թրոուզից դուրս հանդիպում էինք։
Մտովի անցնում եմ Կոպենհագենում ապրածս տարիների վրայով։ Ինչքա՜ն տարբեր մարդկանց եմ հանդիպել, որ այլևս չկան։
— Մեկ էլ Մառլենն էր էդպիսին,- ասում եմ,- իր հետ էլ խորը կապ ունեի։
— Մեր դժբախտությունն էլ հենց դա է,- ասաց,- որ բոլորը հերթով գնում են։ Մտերիմները վերջացան, արդեն երկրորդ մտերմության մարդիկ են գնում… Լուսիան հիմա պիտի մի արվարձանում առանձնատանն ապրելիս ու երեխա մեծացնելիս լիներ։ Բայց թողեց ամեն ինչ, գնաց Մադրիդ։
Վերջին մեկուկես շաբաթվա ընթացքում քանի՞ անգամ եմ մտածել ամեն ինչ թողնելու, Հայաստան վերադառնալու մասին։ Ինձ Մանուն ու Ռուբին են խելքի բերում, հիշեցնում, թե ինչքան վատ էի զգում Հայաստանում, թե ինչպես ամեն ինչ նույնիսկ ավելի վատ է։
— Գիտես,- ասում եմ,- էս վերջին անգամ, որ գնացի, մարդկանց հետ շատ խորը էմոցիոնալ կապ զգացի։ Ու հանկարծ հասկացա, որ ամեն ինչ ուրիշ կերպ կարա լինի։ Էնպես չի, որ Հայաստանում շատ ընկերներ ունեի։ Հա, լիքը մարդկանց էի ճանաչում, բայց մտերիմները, էդ որ ասում եմ՝ խորը էմոցիոնալ կապ էի զգում, շատ քիչ էին, շատերն էլ գնացել են Հայաստանից։ Իսկ էստեղ գրեթե չկան։ Չի ստացվում։
Ու կյանքում առաջին անգամ ինքս ինձ հարց տվեցի. մարդիկ իրար քի՞չ են սիրում Դանիայում։
Երբեք երեք օրով Հայաստան չէի եկել։ Անցյալ տարվա ընտրություններից հետո ինչ-որ բան կոտրվել, կարծես անվերադարջ կորել էր, ու Հայաստան գալու ցանկությունս՝ ի սպառ մարել։ Դրա համար երբ պետք է հորս հուղարկավորության համար Հայաստան գայի, ամեն ինչ արեցի, որ հնարավորինս կարճ լինի, հնարավորինս քիչ ջանք պահանջող, հնարավորինս չպարտադրող։ Դրա համար նաև Մորթենին թողեցի Կոպենհագենում, մենակ եկա։
Բայց չգիտեի, որ Մորթենն իմ պաշտապնիչ շերտն էր, այն վահանը, որն ինձ հեռու էր պահում Հայաստանի մեջ մխրճվելուց, հիշողություններից, վտանգավոր որոշումներ ընդունելու ցանկությունից։ Այս անգամ մենակ էի, մերկ ու խոցելի, ու երեք օրերը վերածվեցին մտավոր ճամփորդության դեպի անցյալը, իմ երիտասարդ տարիները, անճանաչելի դարձած Երևանը, մարդիկ, որ այլևս այնտեղ չեն, մարդիկ, որոնց այլևս տեսնել չեմ ուզում, մարդիկ, որոնց ճանաչել եմ Հայաստանից մեկնելուց հետո միայն։
Վերջին տարիներին Հայաստան ամեն այցելությանս ընթացքում ավելի ու ավելի օտարացած էի զգում։ Խումբ-խումբ հանդիպելը կամաց-կամաց փոխարինվել էր մի մեծ խմբով հանդիպելով, իսկ հետո արդեն առանձին-առանձին մեկ-երկու հոգով։ Համայնքները վերացել էին մի քիչ արտագաղթի, մի քիչ էլ քաղաքական պատճառներով։
Ավարտական երեկո (հունիս, 2009)
Իմ հին ընկերներից միայն Լիլիթին տեսա։ Ուրիշ մեկը կա՞ր որ։ Ի՜նչ երազանքներ ունեի 2013-ին, երբ վերադարձել էի Հայաստան, ու Լիլիթի հետ շրջում էինք Դիլիջանում՝ համոզված լինելով, որ շուտով ես էլ եմ էնտեղ տեղափոխվելու։ Ու ինչպե՜ս Դիլիջանն էլ, մնացած բոլոր երազանքներն էլ հերթով փուլ եկան, երբ պարզվեց, որ թափուր աշխատատեղը զբաղեցնելու համար պիտի կաշառք վճարեմ, որ գիտություն, թարմ գիտելիք ոչ մեկի պետք չէր, ու իմ աշխատանքային օրերն անցնելու էին Նուբարաշենի հոգեբուժարանում ձեռագիր հիվանդության պատմություն գրելով, իսկ երեկոները մտածելու էի՝ էս ի՞նչ եկավ գլխիս, ո՞նց պոկվեմ էս ամենից։
Հետո հիշում եմ Մանուին, թե ինչպես մի օր դասախոսությանս եկավ, ու մենք դուրս եկանք փողոց թափառելու, անհագ զրուցելով, թեև առաջին անգամ էինք հանդիպում։ Ի՜նչ ճանապարհ անցանք երկուսով Երևանից Յոենսու, Կոպենհագեն, Դրախտեն։ Ու կարոտեցի Մանուին, թեև ընդամենը երկու շաբաթ առաջ էինք հանդիպել Դրախտենում։
Մտովի հետ գնացի մինչև 2011-ը։ Միությունն եմ հիշում, աղջիկներով Կասկադում մեր ամառային երեկոները, մեր երկար զրույցներն ամեն ինչի մասին, Սերժ Թանկյանի համերգը (որովհետև էն ժամանակ դեռ լսում էինք նրան)։ Սոնային, որի հետ հիմա որևէ տեսակի կոնտակտ չունեմ, գիտեմ, որ Իսպանիայում է։ Թերեզին եմ հիշում. Լիլիթի հետ նրա միջոցով եմ ծանոթացել։ Թերեզն էլ հիմա ԱՄՆ-ում է, ու արդեն մոռացել եմ, թե վերջին անգամ երբ ենք մենք երեքով տեսազանգի էկրանից դուրս նույն տեղում միասին եղել, բայց մինչև հիմա անպայման միմյանց ծնունդներին նվերներ ենք ուղարկում։
Հետո նաև իմ ուսանողական կյանքն էր։ Երկար ժամեր գրադարաններում, գրքերի վրա քնել, քննություններին պատրաստվելիս Մարիայի հետ կոլայի շշեր դատարկել։ Իմ անմնացորդ նվիրված, ազնիվ ու բարի Մարիայի հետ, որ հետո ինձնից գաղտնի էր պահելու ամուսնանալն ու հղի լինելը, հետո գնալու էր Ռուսաստան, ու ես արդեն չեմ հիշում, թե քանի տարի չեմ տեսել նրան։
Մեր ավարտական երեկոն եմ հիշում. մի դահլիճ լիքը նորաթուխ բժիշկ բազմաթիվ հույսերով ու երազանքներով, որ ամիսներ անց բախվելու էին Հայաստանի առողջապահական համակարգի ու բժշկական հետբուհական կրթության իրական դեմքին, որ սկսելու էին կամաց-կամաց հեռանալու ճանապարհներ որոնել։ Իսկ ես առաջին գնացողներից էի լինելու։ Մեր կուրսից գրեթե ոչ ոք չի մնացել Հայաստանում։
Հետո սկսում եմ մտածել, վերջին ութ տարում առաջին անգամ, որ գուցե արժե Հայաստան վերադառնալ։ Ինչի՞ն վերադառնալ։ Ի՞նչ եմ թողել այնտեղ, որ չունեմ Դանիայում։ Այն մարդկանց ստվերների՞ն, որ այլևս այնտեղ չեն։ Իմ առաջին մասնագիտությա՞նը, որն ուզելով ու սիրելով ընտրել եմ ու դրանից հետո հազարումի մասնագիտություն փոխել, միայն թե Հայաստան չվերադառնամ։ Փողոցների՞ն, երթերի՞ն, Արցախի՞ն, դիմադրության շարժմա՞նը, քաղաքական քննարկումների՞ն, համախոհների՞ն։ Նոր շրջապա՞տ ստեղծեմ, նոր ընկերնե՞ր, հին ընտանի՞ք, ձախ շարժու՞մ, նոր կյա՞նք, վերադարձ հնի՞ն։
Հայաստանում երեք օրում մեկ նորից ես էի դառնում, մեկ օտարանում, դառնում իմ եվրոպական տարբերակը, մեկ զգում էի՝ սա է որ կա, սա է իմ տեղը (վերջին անգամ հեռանալուցս հետո առաջին անգամ), մեկ՝ միևնույն է, ես օտար եմ, եվրոպաբնակ, սփյուռքահայ, անծանոթ։ Ի վերջո, ինչու՞ գնացի։ Մասնագիտական հարցն առաջնային էր, չէ՞։ Գնացի, որ գիտությամբ զբաղվեմ։ Հիմա ի՞նչ եմ անում։ Չկա գիտություն, կա միայն իննից հինգը աշխատանք, կա ապահովություն, բայց հիվանդներն իմ կարիքն ունեն. Հայաստանում ինքնասպանությունների թիվն աճել է։
Իսկ Կոպենհագենին կարծես կողքից նայեմ։ Անծանոթ է դարձել, ու ոնց որ հյուր լինեմ։ Պաշտպանիչ շերտս չգիտի ինչպես ու ինչից ինձ պաշտպանի։ Առաջարկում է Թրոուզ գնալ, գրել։ Գնում եմ։ Հույս ունեի՝ Ջենը կլիներ այսօր, մի քիչ կկիսվեի դարդերիցս, բայց Ադամն է։ Թաքնվում եմ կոմպիս հետևում. էստեղ էլ օտար եմ։ Գլուխս թաքցնում եմ կոմպի հետևում, որ Ադամն արցունքներս չտեսնի։Կոպենհագենի ամենահարազատ վայրում օտար եմ զգում, ու էլ չգիտեմ ով եմ ես ու ինչ եմ ուզում։
Ամենալավ մարդկանց երբ հանդիպում ես, էդպես էլ չես կարողանում հետները շփվել։ Դու քաշվող ես, իրենք քաշվող են։ Հետները մի երկու բառ ես փոխանակում, ու խոսակցությունը փակվում է։ Բայց երկու կողմից ձգում եք իրար, մտքի մեջ երևակայում, թե ինչ մտերիմ կարող էիք լինել, ինչեր կարող էիք միասին անել, ինչերից կարող էիք խոսել։
Ամենալավ մարդիկ նման են իրար։ Միշտ իրենց մշտական աշխատանքի կողքից ուրիշ հետաքրքրություններ ունեն կամ «ուրիշ հետաքրքրություններն» են մշտական աշխատանք։ Դու կարող ես հետներն ամեն ինչից խոսել, խորանալ ինչքան ուզում ես, լսել նրանց անվերջ։ Բայց ամենադժվարն էդ պատնեշը կոտրելն է։
Ես գրեթե ամեն օր հանդիպում եմ ամենալավ մարդկանց ու հեռանում առանց շատ խոսելու, հեռանում՝ հուսալով, որ մյուս անգամ քաջությունս կհավաքեմ ու կփորձեմ կոտրել կախարդական պատնեշը, հասնել կարճ նախադասություններից ու անհարմար լռությունից մինչև անվերջ զրույցներ։ Ու ամեն անգամ թողնում եմ հաջորդ անգամվան։ Բայց նաև ուզում եմ կյանքս էնպես ապրել, որ չափսոսամ։ Ուզում եմ չափսոսալ, որ ամենալավ մարդկանց հետ ավելի մտերիմ չեմ եղել։
Հայրս էլ ամենալավ մարդկանցից էր։ Մեր անհարմար լռություններն ու կարճ նախադասությունները կոտրվեցին տեսազանգերով, ու մենք սկսեցինք անվերջ գրքերից, գրելուց, կինոներից ու քաղաքականությունից խոսել։ Նրան կարող էի ժամերով լսել, թեկուզ չհամաձայնել, հակադարձել, բայց լսում էի։ Իսկ վերջին օրերին արդեն միայն ես էի խոսում, ու ինքը լսում էր, գիտեմ, որ լսում էր։ Ու ափսոսալու բան չունեմ, որովհետև հորս հետ մտերիմ էի։
Չէ՜, համավարակը չէր պատճառը, որ Դանիայի իմ գրեթե բոլոր սոցիալական կապերն անհետացան։ Մի կողմից, մի քաղաքում ապրել, մյուսում աշխատելս էր, որ սոցիալիզացիայի շատ քիչ ժամանակ էր թողնում, եղած ժամանակն էլ երկու կես անում Օրհուսի ու Կոպենհագենի միջև։ Մյուս կողմից, ընկերներս էին, որ հերթով հեռացան Դանիայից։ Ու արդյունքում Կոպենհագենում միայն մի կայուն ընկերուհի ունեմ, որը ոչ մի տեղ չի գնալու ու որի հետ ընդամենը երկու-երեք տարի առաջ եմ ծանոթացել։
Իսկ երեք տարի առաջ այս հարցը բարձրացրի Շերոնի մոտ քոուչինգի ժամանակ։ Ասացի, որ երկու քաղաքում ապրելով իրականում ոչ մեկում էլ չեմ ապրում, որ մայրս Հայաստանում է, հայրս՝ Կանադայում, իսկ ես երրորդ մի երկրում, որ մտերիմ կապեր հաստատել, իսկ եղածները պահպանել չեմ կարողանում, ու չգիտեմ՝ ինչ անեմ։
Շերոնն ինձ տնային հանձնարարություն տվեց, բայց չեմ հիշում՝ կոնկրետ ինչ էր։ Միայն հիշում եմ, որ հաջորդ հանդիպումը խնդրել էի, որ օնլայն լինի, որովհետև Նորվեգիա էի գործուղվել (այո, ես օնլայն հանդիպումներ ունենում էի համավարակից դեռ շատ առաջ, ու դա ինձ համար բնավ նորություն չէր)։ Այդ հանդիպման ժամանակ պայծառացած ասացի, որ լուծումը գտել եմ։ Հարցին, թե որն է այն, պատասխանեցի. «Ավելի շատ ճամփորդելը»։
Բնականաբար, Շերոնը զարմացավ ու խնդրեց բացատրել. երկու շաբաթ առաջ բողոքում էի գնացքներում չափից դուրս շատ ժամանակ անցկացնելուց։Բացատրեցի, որ ավելի շատ ճամփորդելով ես կարողանում եմ տեսնել տարբեր ժամանակների ընկերների, որ Եվրոպայում ու գուցե նույնիսկ աշխարհում մեծ քաղաք չկա, որտեղ գոնե մի հոգու չիմանամ, որ ուր գնում եմ, անպայման էնպես եմ անում, որ հանդիպեմ ծանոթ մարդուն։ Կարծեմ Նորվեգիայից առաջ էլ Դուբլինում էի եղել ու Սեդային հանդիպել, իսկ ամիսներ անց Պրահա էի մեկնելու, որտեղ Ա.-ին կտեսնեի։ Դրանից ոգեշնչված էի այդ եզրակացության եկել։ Շերոնը շնորհավորեց, որ լուծում եմ գտել, ու այդքանով մեր հանդիպումներն ավարտվեցին։
Բայց այն ժամանակ դեռ չգիտեի, որ դա պարզապես իմ կյանքի նոր նորմալն է դառնալու, որ մարդկանց հետ մտերիմ հարաբերություններ հաստատելու ունակությունս լրիվ կորցնելու եմ, ու շփումները սահմանափակվելու են իմ կամ նրանց՝ միաժամանակ որևէ աշխարհագրական դիրքում գտնվելով։ Այդ հանդիպումներն անցնելու են ջերմ ու մտերմիկ, առանց որևէ լարվածության, առանց վեճերի ու անհամաձայնության, ավարտվելու են «մինչ հաջորդ հանդիպում» մաղթանքով՝ շատ լավ իմանալով, որ հաջորդ հանդիպումը ամիսներ կամ գուցե տարիներ անց է լինելու։ Չգիտեի, որ գրեթե բոլոր տեսակի տեսազանգերին ու չաթերին հրաժեշտ եմ տալու (Մայայի ու Ա.-ի հետ մեր խմբային չաթը միակն է, որ հաճախ է թարմացվում)։ Չգիտեի նաև, որ հատկապես Հայաստանում շփումներս են էդպիսին դառնալու (հատկապես պատերազմից հետո). գալու եմ Հայաստան, հանդիպեմ հատուկենտ մարդկանց, ոմանք՝ մտերիմներ, ոմանք՝ էնպիսիք, որոնց հետ շատ չեմ շփվել կամ նոր եմ ծանոթացել, հետո գնամ, հետները գրեթե չշփվեմ մինչև հաջորդ այցելությունս։
Էս ամենի մասին մտածեցի վերջերս, մտածեցի, երբ աուդիոգրքի ծրագիրս չէր աշխատում, ու Մոնրեալի փողոցներով թափառում էի առանց որևէ բանի վրա կենտրոնանալու։ Մտածեցի Նաստյային, Լիաննային ու Նազիկին հանդիպելուց հետո. նրանցից մեկին առաջին անգամ, երկուսին՝ մի քանի տարին մեկ տարբեր քաղաքներում։ Ու բոլոր երեքի հետ էլ անչափ հաճելի ժամանակ անցկացնելուց հետո։
Իմ կյանքը սա է. ընտանիքիցս դուրս ես չունեմ մտերիմ հարաբերություններ, բայց աշխարհով մեկ ցրված շատ են մարդիկ, որոնց ուզում եմ հանդիպել, զրուցել հետները, իմանալ՝ ինչպես են, ինչ են մտածում, ուր են հասել, իսկ հետո նորից հանդիպել ամիսներ կամ տարիներ անց, նույն քաղաքում կամ ուրիշ տեղ, նորից նույն հարցերը քննարկել։
Սալլի Ռունիի առաջին վեպը՝ «Զրույցներ ընկերների հետ», կարդացել եմ դեռ 2018-ի ամռանը, երբ «Նորմալ մարդիկ» լույս չէր տեսել, ու Ռունիի հաջողությունը դեռևս սահմանափակ էր, հայտնի միայն գրական նեղ շրջանակներում ու գրական փառատոնի այցելուներին։ Ու երբ կարդում էի այդ վեպը՝ Լուիզիանա գրական փառատոնին ընդառաջ, գիտեի նաև, որ շուտով երկրորդն է լույս տեսնելու՝ «Նորմալ մարդիկ»։
Իսկ Ռունին աշխարհահռչակ դարձավ իր «Նորմալ մարդիկ» վեպով, որի էկրանավորումից հետո նրան սկսեցին կարդալ նույնիսկ նրանք, ովքեր երբեք գիրք չէին բացում։ Նրան հռչակեցին «մի ողջ սերնդի ձայն» և «Սնափչաթի սերնդի Սելինջեր»։ «Նորմալ մարդիկ» ներկայացվեց բուքերյան մրցանակին, թեև չստացավ այն։
Այն ժամանակ քսանյոթամյա իռլանդացի Սալլի Ռունին հետաքրքիր ֆենոմեն էր, որին դժվարանում էին դասակարգել. չիկլի՞տ է (կանանց համար նախատեսված թեթև, էժանագին գրականություն), թե՞ լուրջ գրական արժեք ունի։ Ռունիի գրքերի վաճառքն անցել է միլիոնը, բայց նաև գրականագետներն են դրական գնահատական տվել (Բուքերյան մրցանակի ներկայացվելը որպես օրինակ)։ Ո՞նց է դա հնարավոր։
Ինքս էլ մեծ հաճույքով եմ կարդացել Ռունիի երկու գրքերը, ու այնքան էր դուրս եկել, որ սկսել էի աջուձախ բոլորին նվիրել, հատկապես «Զրույցներ ընկերների հետը»։ Ռունիի ձեռագիրը շատ յուրահատուկ է, էնքան լավ է գրում, որ ուզում ես անընդհատ կարդալ առանց դադարի։ Բայց նաև, այո, մեր սերնդի ձայնն է։
Աշխարհի տարբեր հատվածների միլենիալների համար է, որ սիրային հարաբերություններն ուրիշ տեսք են ստացել. ազատության արդյունքում ընտրության հնարավորություն ենք ձեռք բերել, բայց այդ ընտրության հետ նաև սխալվելու վախ։ Իսկ ինտերնետը մեծացրել է տեսականին, փոխել հաղորդակցության ձևը, ինչի արդյունքում մենք խոսում ենք (ավելի ճիշտ, գրում) շատ, բայց ոչինչ չենք ասում։ Այս ամենի արդյունքում շատ պարզ ընկերություն անել-ամուսնանալ, դավաճանել-չդավաճանել բանաձևը, խուճուճ երանգներ է ստացել, ներմուծվել են նոր տերմիններ, ինչպիսիք են «էքսկլուզիվություն» կամ դրա բացակայություն, «բաց հարաբերություններ», գոսթինգ, «օգուտով ընկերներ», «մի գիշերվա սեր» և այլն։ Ամուսնությունը դարձել է ոչ թե հարաբերության սկիզբ, այլ հաջողության արձանագրում, իսկ դրան հասնելը՝ տարիներ տևող երկար ճանապարհ, որը տարբեր փուլեր է անցնում՝ առանց պարտավորության դեյթինգից մինչև պաշտոնական ընկեր-ընկերուհի, միասին ապրել, գուցե նաև երեխաներ ունենալ, կամ հետուառաջ է անում, վերևում նշված տերմիններից որևէ մեկով նկարագրվում ու ավարտվում։
Միլենիալների՝ միմյանց սիրելու այս խառը ճանապարհն է, որ Սալլի Ռունին բերել է գրականություն, ու դա արել է մեծ վարպետությամբ։ «Զրույցներ ընկերների հետի» Բոբբիի ու Ֆրանսիսի, «Նորմալ մարդկանց» Քոնելի ու Մարիաննայի մեջ բազմաթիվ միլենիալներ իրենք իրենց են տեսել, իրենց ընկերներին են տեսել, իրենց չստացված հարաբերություններն են տեսել։
Ու դրա համար է, որ Ռունիի երրորդ վեպին՝ «Գեղեցիկ աշխարհ, որտե՞ղ ես»-ին, ամբողջ աշխարհը, ես էլ հետը դեռևս 2018 թվից (այն ժամանակ դեռ չգրված ու անանուն), շունչներս պահած էինք սպասում։ Ու սեպտեմբերի 7-ի առավոտյան կյանքիս մեջ առաջին անգամ գրքի լույս տեսնելու օրը մտա գրախանութ, ձեռք բերեցի իմ օրինակը։
Սալլի Ռունիի երրորդ վեպն առաջին երկուսից շատ չի տարբերվում. նորից լիքը չասված բաներ, թվային տեխնոլոգիա, սոցիալական ցանցեր, էլեկտրոնային նամակագրություն, ինտելեկտուալ մտքեր սոցիալիզմի մասին։ Վեպի գլխավոր հերոսուհիներից մեկը գրող Ալիսն է, որ մեծ հաջողության հասած երկու վեպերից հետո փորձում է հաշտվել իր հայտնիության հետ, տեղափոխվում Իռլանդիայի հեռավոր մի գյուղ, Թինդերով ծանոթանում է Ֆելիքսի հետ ու սկսում հետը հանդիպել։ Մյուս հերոսուհին Ալիսի մտերիմ ընկերուհի Այլինն է, որ գրական ամսագրում է աշխատում, ու իր մանկության ընկերոջ՝ Սայմոնի հետ «օգուտով ընկերներ» հարաբերություններ խաղում։
Գիրքը ոչ մի նոր բան չի ասում նախորդ երկուսի համեմատ։ Ալիսի ու Այլինի հարաբերությունները լրիվ նույնն են, ինչ Բոբբիինն ու Ֆրանսիսինը «Զրույցներ ընկերների հետ»-ում, իսկ Այլինն ու Սայմոնը ճիշտ «Նորմալ մարդկանց» Մարիաննան ու Քոնելն են։ Այս նոր գրքում Ռունին կատարելագործել է էլեկտրոնային հաղորդակցությունը։ Այն, ինչ էջեր շարունակվող ձանձրալի նամակներ էին «Զրույցներ ընկերների հետ»-ում, այստեղ լակոնիկ, կոնկրետ ու հետաքրքիր տեքստեր են։ Բայց երևի սա «Գեղեցիկ աշխարհ, որտե՞ղ ես»-ի միակ առավելությունն է։
Մնացած դեպքերում Ռունին կարծես որոշել է անել այն, ինչ իր մոտ լավ է ստացվում, ու անել դա ավելի շատ։ Սեքսի տեսարանները չափից դուրս շատ են. կարծես նախորդ գրքերից ստացած քննադատությունը, թե սեքսի տեսարանները շատ զուսպ է նկարագրում, հաշվի է առել, ու դրանք ավելի բաց դարձրել այս նոր վեպում։ Ընդհնարապես, գիրքը կարելի է ամփոփել հետևյալ նախադասությամբ. «էլեկտրոնային նամակներով ընդհատվող սեքսի տեսարաններ»։
«Գեղեցիկ աշխարհ, որտե՞ղ ես» վեպի լուրջ թերություններից մեկը նաև կերպարների արհեստականությունն է։ Չորսից ոչ մեկի գոյությանը չես հավատում, նրանց քայլերն անտրամաբանական են ու չհիմնավորված, չեն բխում իրենց բնավորությունից։
Գրքի բազմաթիվ գլուխներ խիստ վորքշոփային էին. կարծես կոնկրետ գրական առաջադրանք էր լուծում, ինչն իհարկե ինքն իրենով խնդիր չէ, բայց էսպիսի առաջադրանքների արդյունքում գրքի ոճը խիստ անհամասեռ էր, բովանդակությունը՝ տեղ-տեղ կրկնվող։
Թվում է՝ «Գեղեցիկ աշխարհ, որտե՞ղ ես» գրքի առաջին սևագրում վերջին երկու գլուխները պիտի չլինեին, որովհետև այն ավարտվում է խիստ ռունիական երկիմաստ, հուզական ձևով, իսկ հետո գալիս է ևս երկու գլուխ, որ այդ վերջին տեսարանի թողած ազդեցությունը լրիվ քանդում են։
Սալլի Ռունիի այս նոր գիրքը բազմաթիվ օրինակներով կվաճառվի, չեմ կասկածում։ Գուցե նաև էկրանավորվի էլ։ Բայց այ հաջորդ գիրքը չգիտեմ՝ կկարդա՞մ, թե՞ ոչ։ Երեք հատ նույն բանն ինձ համար հերիք է։ Կուզեի, որ հաջորդ գրքերում ոչ թե ռոմանտիկ հարաբերությունների դոզան մեծացներ, այլ դասակարգային անհավասարությունն ավելի խորը քններ, ավելի առաջին պլան մղեր. ի վերջո, Ռունին թե՜ իր գրքերում, թե՜ հարցազրույցներում միշտ խոսում է իր ձախ հայացքներից, ու լինելով «միլենիալների ձայնը»՝ գուցե նաև անդրադառնա ավելի խորը, գաղափարական հարցերի։
Թերեզա Ամրյանի «Այն եզդի կնոջ ճանպրուկը» կարդալիս շարունակ մի հարց էի տալիս ինքս ինձ. ինչու՞ մենք եզդիների մասին այսքան քիչ բան գիտենք։ Ամեն դեպքում, այս գրքով Թերեզա Ամրյանը բացը լրացրել է ինչ-որ չափով. իր ընտանիքի պատմությունը համադրելով եզդիների մասին ակադեմիական գիտելիքներով՝ Թերեզա Ամրյանն ընթերցողին է ներկայացնում եզդիների մշակութային առանձահատկություններն ու պատմության կարևոր կետերը։ Ու դա անում է սիրով ու հպարտությամբ, գրքի էջերից զգացվում է սեփական ժողովրդի նկատմամբ անմնացորդ սերը։ Հեղինակը, խորությամբ հասկանալով իր ժողովրդի ավանդույթները, նաև մատնացույց է անում, թե որտեղ դրանք պետք է փոխվեն (օրինակ՝ կանանց կրթություն ստանալու հարցը)։
Եզդի կինը, որի ճամպրուկի մասին խոսվում է գրքում, հեղինակի նախատատն է՝ ընեն։ Ու այս ճամպրուկի մեջ Թերեզա Ամրյանը հավաքում է իր համար թանկ հիշողությունները, պատմությունները, զգացողություններն ու իրերը։
Գիրքն ընդհանուր առմամբ գրված է բարի, միամիտ տոնով։ Որպես ընթերցող հեղինակի սերը սեփական ժողովրդի նկատմամբ փոխանցվում է նաև քեզ։ Ավելի լավ ես հասկանում եզդիներին, ավելի շատ գնահատում Հայաստանի գոյության փաստը, որովհետև այս պետությունը ոչ միայն հայ, այլև եզդի ժողովրդի անվտանգության երաշխիքն է. եզդիներին էլ մեզ նման անընդհատ հալածել ու ցեղասպանել են, ու Հայաստանը մի պետություն է, որտեղ եզդի ժողովուրդն անվտանգ է։
Հեղինակն անդրադառնում է նաև արևմուտքի կեղծավորությանը, ու թե ինչպես քսանմեկերորդ դարում եզդի ժողովրդի ցեղասպանություն թույլ տվեցին բոլորի աչքի առաջ. մի բան, որ հազվադեպ էր արևմտյան լրատվամիջոցներ մտնում։ Տողերի արանքից տեսնում ես առաջադիմության ու առաջադեմ արևմուտքի նկատմամբ քննադատական վերաբերմունքի հազվագյուտ համադրություն։
Ընդհանրապես, ես ու ամուսինս հաճախ ենք քննարկում պետությունները ոչ թե որպես ազգերի տարածքային միավոր, այլ որպես կոնցեպտ։ Էդ կոնտեքստում Դանիան օրինակ դիտարկում ենք որպես քաղաքացու ու իշխանությունների, ինչպես նաև քաղաքացիների՝ միմյանց միջև փոխադարձ վստահության համակարգ, որտեղ եթե ընկնես, պետությունը քեզ ոտքի կկանգնացնի, որտեղ պետությունը քո մասին հոգ կտանի նեղ իրավիճակներում։ Իհարկե, դրա դիմաց «վարձն» էլ բարձր հարկերն են։ Եթե այս արժեհամակարգի հետ մարդ համաձայն չէ, կարող է գնալ, ապրել մի տեղ, որտեղ հարկերն ավելի քիչ են, իսկ սեփական բարօրրությունը կախված է միայն ու միայն իրենից։
Պետություն-կոնցեպտների կոնտեքստում շատ դժվար է Հայաստանը ձևակերպել։ Պատերազմից հետո հայ ընկերներիս հետ հաճախ եմ քննարկում այս հարցը. ի՞նչ է Հայաստանը որպես կոնցեպտ, ի՞նչ է ուզում լինել։ Անկախության երեսուն տարիներին մենք էդպես էլ չենք ունեցել այդ կոնցեպտը։ Գուցե Արցախի ազատագրումն ու ինքնորոշումը, հայերի՝ իրենց պատմական հայրենիքում ապրելու իրավունքը լիներ այդ կոնցեպտը, բայց պատերազմը, դրա հետևանքները ու այդ հետևանքների նկատմամբ մարդկանց վերաբերմունքը ցույց տվեց, որ ամեն դեպքում այդքան ուժեղ չէր կոնցեպտը կամ գուցե այնքան էլ աշխատող չէր։
Իսկ Թերեզա Ամրյանի «Այն եզդի կնոջ ճամպրուկը» կարդալուց հետո հասկացա, թե ինչ կոնցեպտ պիտի լիներ Հայաստանը, որ էդպես էլ չեղավ. Հայաստանը պիտի լիներ այն պետությունը, որտեղ կպատսպարվեին թուրք-իսլամական ագրեսիայից տուժած ժողովուրդները՝ առաջին հերթին հայերն ու եզդիները, որովհետև Հայաստան (ու այստեղ Հայաստան ասելով նկատի ունեմ նաև Արցախ) պետության գոյության իմաստը հենց դա է. մեզ պետություն պետք է ոչ թե նրա համար, որ դե ազգ ենք, լավ կլինի ազգային պետություն ունենանք (ու ի դեպ, արևմուտքում էլ շատերը հատկապես Արցախի հարցը այդ ուղղությամբ շուռ տալով՝ պնդում են, թե տարբեր ժողովուրդներ կարող են ապրել մի պետությունում), այլ նրա համար, որ պաշտպանվենք հարևանների ցեղասպանական գործողություններից, իսկ այդ հարցը ոչ միայն հայերին, այլև եզդիներին, ասորիներին ու այլ ազգերի է վերաբերում։
Գրքի լեզուն մի քիչ կաշկանդված էր, ու լավ խմբագրումից հաստատ կշահեր։ Ամեն դեպքում, եթե ուզում եք մեզ հարազատ եզդի ժողովրդի մասին ավելին իմանալ, անպայման կարդացեք այս գիրքը. սա անձնականի ու գիտականի հրաշալի համադրություն է։
Լիբանանցի գրող Հոդա Բարաքաթի «Կորածների ձայները» ձեռքս ընկավ Արք գրախանութում, որտեղ կորոնավիրուսի՝ գրեթե կես տարի տևած լոքդաունից հետո առաջին անգամ էի հայտնվում։ Եթե ուզում ես ստանդարտ բեսթսելերներից դուրս, թարգմանված գրականություն կարդալ, գնա Արք գրախանութ, ու աշխարհի գրեթե ցանկացած անկյունից մի բան կգտնես։
«Կորածների ձայները» շղթայական նամակների հավաքածու է. ամեն հաջորդ նամակի հեղինակի ձեռքը պատահաբար ընկնում է նախորդի նամակը։ Էդպիսով, նամակներից ոչ մեկը (բացի գուցե վերջինից) հասցեատիրոջը չի հասնում։ Նամակների հեղինակները խիստ տարբեր պատմություններով մարդիկ են, հասցեատերերը նույնպես։ Առաջին երկուսը մտերմիկ նամակներ են նախկին սիրուհու ու սիրեկանի ուղղված։ Երրորդը պատերազմի հանցագործ ու ապօրինի միգրանտ է, որ մորն է գրում՝ խոստովանելով, որ իրեն իր տուն վերցրած կնոջը սպանել է։ Չորրորդը նախկին մարմնավաճառ է, որ բանտում նստած եղբորն է գրում։ Իսկ վերջինն իր սիրեցյալին ՁԻԱՀ-ին կորցրած նույնասեռական է, որ հորն է գրում ու ինքնաթիռի տոմս խնդրում վերադառնալու համար։
Այս բոլոր հեղինակները գտնվում են օտար երկրում, գրում են արաբերեն ու հավանաբար Լիբանանից են։ Բոլորը փախչում են իրենց հայրենիքում տեղի ունեցող ահավոր բաներից, ու տեղ-տեղ հիշատակվում է քաղաքացիական պատերազմը։ Բոլորը գաղտնիքներ ունեն, որոնց մասին գրում են հենց նամակներում։ Բոլորը դժբախտ ու միայնակ են։ Նամակներն ընթերցողին փոխանցում են օտար երկրում գտնվողների հուսահատությունը, երբ հայրենիքում պատերազմ է։ Նրանք հարց են տալիս, թե որն է իրենց հայրենի երկիրը և արդյոք կարելի է հայրենի երկիր համարել այն մեկը, որն ավերակների է վերածվել։ Ու ամեն հաջորդ հեղինակ ապրումակցում է նախորդին. անծանոթ մարդ, որը պարզապես կարդացել է ոչ իրեն հասցեագրված նամակը։
Գրքի երկրորդ հատվածում կարդում ենք հասցեատերերի տեսանկյունը, որը ոչ միշտ է հակասում նամակների հեղինակի ասածներին, պարզապես տեսանկյունն է ուրիշ։ Առաջին երկուսը ակնհայտորեն սպիտակ արևմուտքցիներ են, ու կարծես իրենց սիրեցյալների տառապանքն ու ցավը նրանց հասու չէ։ Նրանցից մեկը նույնիսկ մտորում է այդ մասին. «Որքա՞ն լավ մենք կարող ենք ճանաչել մարդկանց, որոնք քաղաքացիական պատերազմի միջով են անցել։ Ի՞նչ չափով կարող ենք երբևէ իմանալ բռնության ու ավերածության, կորուստների, ամայացման մասին։ Անհաղթահարելի ցավի մասին, որ պետք է որ զգան ամեն օր։ Կարո՞ղ ենք իսկապես հասկանալ, թե ինչպես են նրանք փոխակերպվում, ինչն է փոխվում նրանց ներսում, և ինչն է կարծրանում»։
Միայն երրորդի դեպքում պատմությանը ծանոթանում ենք ոչ թե հասցեատիրոջ, այլ նամակի հեղինակի ալբանացի անտուն ընկերոջ տեսանկյունից։ Այստեղ իմանում ենք, որ չնայած նամակի հեղինակ հանցագործը գրել էր, թե ուղղակի սպանել էր իրեն տուն վերցրած ծեր կնոջը, պարզվում է՝ նաև մարմինն էր մասնատել, սիրտն էլ չէին կարողանում գտնել։ Հետաքրքիր է, որ մինչ այդ իր մորն ուղղված նամակում հեղինակը հիշում է «Մոր սիրտը» ավանդապատումը (Իսահակյանն էլ ունի իր մեկնաբանությունը) ու սկսում ծաղրել այն։ Արդյոք ծեր կնոջը, որի հետ սեռական հարաբերություն էր ունենում, ընկալում էր որպես իր մո՞ր։
Դեպքերի իրենց տեսանկյունը ներկայացնողներին էլ է մի բան միավորում. անկախ նրանից, թե որտեղից են, ապրումակցումն ի սպառ բացակայում է, բոլորն ատելությամբ կամ առնվազն անտարբերությամբ են լցված։ Բայց ընթերցողը մնում է նամակների հեղինակների կողմից, ընթերցողը հաղորդակից է դառնում այն ամենին, ինչը հասցեատերերն էդպես էլ չեն իմանում։
Վեպը եզրափակվում է փոստատարի նամակով։ Փոստատարն ինքը կարծես ամփոփում է պատերազմի ողջ դաժանությունը ու դրա հետևանքները, պատմելով, որ նամակներն այլևս չեն կարող հասնել հասցեատերերին, որովհետև չկան հասցեատերերը, չկան հասցեները։ Այստեղից հասկանում ենք, որ նույնիսկ հինգերորդ նամակը, լինելով միակը, որ դրոշմանիշվել ու ուղարկվել է, միևնույն է, չի հասնում հասցեատիրոջը։ Բայց փոստատարը խնամքով հավաքում, պահում է հասցեատերերին չհասած նամակները. գուցե մի օր մի ուրիշ փոստատար գա, հասցեները վերականգնվեն, հասցեատերերը՝ վերադառնան, ու նամակները տեղ հասնեն։
Զապէլ Եսայեանին երիտասարդ հայ ֆեմինիստներն աստվածացնում են։ Բայց ի վերջո հասկանալու համար, թե ինչն է այդքան գրավիչ, պետք է ծանոթանալ նրա գեղարվեստական ստեղծագործություններին։ Այսպիսով, սկսեցի հենց առաջին վեպից՝ «Սպասման սրահին մէջ»։
Վեպի գլխավոր իրադարձությունները տեղի են ունենում Փարիզի մի ծննդատան սպասասրահում։ Այստեղ աղքատ կանայք, որոնք ինչ-ինչ պատճառներով չեն կարող իրենց երեխաներին կրծքով կերակրել, հավաքվում են կաթ ստանալու։ Նրանցից է նաև Էվան՝ հրեա մի կին, որ ամուսնացել է ֆրանսիացի Անտրէի հետ ու տեղափոխվել Ֆրանսիա։
Սպասման սրահն այն վայրն է, որտեղ աղքատները հանդիպում են նախկին աղքատներին. հիվանդապահուհիները, թեև նույն ստորին դասակարգից են, աշխատանքի են տեղավորվել ծննդատանը, հետևաբար իրենց ապրուստի հարցը լուծել են, մինչ կաթ ստացող կանայք ծայրահեղ աղքատ են, բացարձակապես ոչ մի կոպեկ չունեն գպանում։ Հիվանդապահուհիների մեջ սաստիկ չարություն կա այցելու կանանց նկատմամբ։ Նրանց ստորացնում են, ծաղրում, ըստ իրենց քմահաճույքի անգամ զրկում կաթից։
Էդպես կաթից զրկում են նաև Էվային։ Էվան ու Անտրէն այնքան աղքատ են, որ ամիսներով պարտքեր ունեն կուտակած, իրենք էլ օրերով ոչինչ չեն ուտում, բայց երեխային կերակրելը հրատապ է։ Սակայն մի վեճի ժամանակ հիվանդապահուհին Էվային էլ է զրկում կաթից, ու ընտանիքով հայտնվում են լրիվ անելանելի դրության մեջ։ Ընտանիքի բարեկամ Սատարօֆը միջնորդում է, բժիշկ Բրացը հիվանդապահուհիների վրա ճնշում գործադրի, ու Էվային կաթ տան։
Ու Էվան սպասման սրահում երկարուձիգ ժամեր է անցկացնում՝ սպասելով Բրացին։ Էվան նաև թեթևակի սիրահարվել է նրան, փրկության է սպասում։ Բայց Բրացը, թեև սիրալիր է Էվայի նկատմամբ, լինելով այլ դասակարգից, վերևից է նայում աղքատներին. «Ա՜Հ անանկ տգիտութիւն մը, յամառութիւն մը կայ այդ ստորին դասակարգին մէջ որ հակառակ բոլոր բարի կամեցողութեան բան մը ընել կարելի չէ»։
Այսպիսի վերաբերմունքն աղքատների նկատմամբ շատ ծանոթ է ժամանակակից Հայաստանի միջին խավի կողմից, երբ լինի կորոնավիրուսի համաճարակ ու պատվաստումներ, թե սոցիալական խնդիրներ, անընդհատ մեղադրանքները լցվում են աղքատների վրա, թե իրենք են մեղավոր իրենց աղքատության համար։ Ու միջին խավն ապրում է իր համար՝ իրականությունից կտրված, վայելում կյանքը, մեկումեջ հայհոյում աղքատներին՝ մեղադրելով ծուլության կամ տգիտության մեջ։
Սպասման սրահը նաև այն վայրն է, որտեղ աղքատների ժամանակը չի գնահատվում, ու կարելի է նրանց սպասեցնել այնքան, որքան ուզենան։ Վերջում, երբ Անտրէն հիվանդանոց է ընկնում, Էվան ու Սատարօֆը գնում են տեսակցության ու ժամերով սպասում են սպասասրահում, մինչ բժիշկները կճաշեն, կհանգստանան ու կբարեհաճեն իրենցով զբաղվել։
Ընդհանուր առմամբ, «Սպասման սրահին մէջ» վեպով Զապէլ Եսայեանը ցույց է տալիս, թե աղքատները որքան մենակ են իրենց խնդիրներով, ու դրանց որքան անհաղորդ են մնացածները՝ լինեն նրանք նախկին աղքատներ, թե առավել բարեկեցիկ կյանք ունեցողներ։
Լեհ գրող Օլգա Տոկարչուկի մասին գիտեի դեռ մինչև Նոբելյան մրցանակ ստանալը. 2016-ին Լուիզիանայի գրական փառատոնի ծրագրում կարդացել էի նրա անունը, նկարագիրը չէր ձգել։ Բայց Նոբելյան ստանալուց հետո հետաքրքրությունս աճեց, «Քո գութանը մեռյալների ոսկրերի վրայով տար» վեպը ձեռքս ընկավ, որոշեցի կարդալ։
Վեպի իրադարձությունները տեղի են ունենում Լեհաստանի՝ Չեխիայի հետ սահմանամերձ մի կորած-մոլորած բնակավայրում։ Ամբողջ պատմությունը պատմում է Յանինա անունով տարիքն առած մի կին, որ Բլեյք է թարգմանում, աստղագուշակությամբ է զբաղվում ու ոստիկաններին զզվացնում է իր այցերով ու նամակներով՝ բողոքելով ապօրինի որսորդությունից։ Յանինան ստերեոտիպային «ցնդած պառավ» է, որի այցելություններից քթի տակ ծիծաղում են ոստիկանները, փողոցում անցորդները նրան նույնիսկ չեն նկատում, նրա խոսքերին կարևորություն չեն տալիս։
Բայց Յանինայի ձանձրալի կյանքի նկարագրությունները տեղ-տեղ ընդհատվում են տեղաբնակների մահերով։ Մահացողներից բոլորը որսորդության հետ ինչ-որ կապ ունեն։ Յանինան տեսություն ունի. կենդանիները վրեժ են լուծում մարդկանցից իրենց դաժանությունների համար։
Տոկարչուկին հաջողվել է հրաշալի կերպար ստանալ՝ պատմությունն այնպես պատմելով այդ կերպարի տեսանկյունից, որ ընթերցողին մնում է միայն նրա կողմը բռնել։ Ու միայն օրեր անց հասկանում ես, թե գիրքն իրականում ինչի մասին է։
Այստեղ հակադրվում են կենդանասիրությունն ու կենդանատյացությունը։ Տոկարչուկը երկուսի ծայրահեղ դրսևորումներն անհամատեղելի է համարում. ծայրահեղ կենդանասերը մարդու կյանքը ստորադասում է կենդանիներին, իսկ ծայրահեղ կենդանատյացը՝ կենդանիների կյանքը մարդու կյանքին։ Սրանք միասին չեն կարող գոյություն ունենալ, որովհետև ծայրահեղ կենդանասերն ի վերջո կստորադասի կենդանատյացի կյանքը կենդանիներին կյանքին։ Իսկ կենդանատյացն էլ իր հերթին աջ ու ձախ վերացնում է կենդանիներին՝ առանց հաշիվ տալու ինչի համար է անում, խախտում է էկոհամակարգերի հավասարակշռությունը, որոշ տեսակների դնում վերացման եզրին։
Այս երևույթը հեշտությամբ տեղափոխվում է հայկական իրականություն, որտեղ կան ծայրահեղ կենդանասեր մարդիկ, որ վեգան են, որ ամեն փողոցային շան ու կատվի կյանքի համար կռիվ են տվել, բայց Հայաստանի գլխին եկած մեծ աղետը դժվարանում են լիովին ընկալել. կարծես կորսված ու վտանգված մարդկային կյանքերը նրանցից շատերի համար նույն կարևորությունը չունեն, ինչ կենդանիների։
Ու աշխարհում համատարած վեգան շարժումների համատեքստում Տոկարչուկը կարևոր զրույց է սկսում. որտե՞ղ է սահմանը, որից այն կողմ կենդանու կյանքը չպետք է ստորադասվի մարդու կյանքին, որտե՞ղ կարող է մարդու կյանքը ստորադասվել կենդանու կյանքին և կարո՞ղ է արդյոք։ Կարո՞ղ են մարդն ու կենդանիներն առանց միմյանց ոչնչացնելու գոյություն ունենալ։
Կարուսել 