Վեպը փնտրեք «Զանգակ» գրատան բոլոր մասնաճյուղերում կամ պատվիրեք առցանց՝ աշխարհով մեկ առաքմամբ։
«Կտորե տոպրակ»
Category: Հայաստան, հայեր, հայերեն
Անձնականացնելով Արցախը
Շաբաթ օրվա գրական վորքշոփ։ Կոպենհագենի մի խաղաղ թաղամասում նստած ենք ծառերի տակ։ Արև է։ Կտտկենու ծաղիկներն ընկնում են սուրճի մեջ։ Վորքշոփավարը՝ Վիկտորյան, որպես ներկայանալու միջոց ընտրել է «անուն և այսօր մեզ տանջող ամենակարևոր հարցը»։
Վիկտորյան իր բիզնեսի համար տարածք է փնտրում, ամբողջ շաբաթ միտքը դրանով է զբաղված։ Դանիելը մասնագիտությունը փոխելու մասին է մտածում։ 23-ամյա Սառան ինքն իրեն հարցնում է, թե արդյոք արժե երեխաներ ունենալ։
Ես մտածում եմ Արցախի ու Հայաստանի միջև կառուցվող բետոնե պատի, առանց կերի մնացած նորածինների, միրգ երազող երեխաների մասին։ Մտածում եմ՝ ի՞նչ կարող եմ անել, որ Արցախի շրջափակումն ավարտվի։ Ու մեկ էլ մտածում եմ արագ-արագ մի որևէ անձնական հարց մոգոնեմ գործիս հետ կապված, գրելու հետ կապված կամ մի որևէ ուրիշ բան, չեմ ուզում էս խմբում Արցախից խոսել։ Հերթը հասնում է ինձ։
— Ես կկիսվեմ երկրորդ կարևոր հարցով,- փորձում եմ ժամանակ շահել, որ հասցնեմ մի բան հորինել,- առաջինը քաղաքական ա։
Ա.-ն, որը նախորդ երկու վորքշոփներին էլ էր ներկա, սկսում է համոզել, որ հենց առաջինով կիսվեմ։ Իսկ Արցախից խոսելիս չգիտեմ ինչից սկսեմ։ Չունեմ մի նախադասությամբ ամփոփում, չունեմ կարճ ու դիպուկ սահմանում, որ մեր տարածաշրջանի աշխարհագրությունից, պատմությունից ու քաղաքականությունից անտեղյակ արևմուտքցին անմիջապես հասկանա։
Դրանից մի շաբաթ առաջ Օրհուսի գրական փառատոնում ելույթիցս հետո Փաթի Սմիթին հիշեցնող դանիացի մի կին էր մոտեցել ու հարցնում էր Արցախից։ Ապրել էր Կալիֆոռնիայում, հայերից տեղյակ էր, ցեղասպանությունից տեղյակ էր, բայց Արցախի մասին ոչինչ չգիտեր։ Պատմում էի ինչ հասցնում էի, որտեղից հասցնում էի, ինչ մտքիս գալիս էր, իսկ ինքը հարցեր էր տալիս։ Պատմում էի արագ-արագ, շունչս կտրվելով, վախենալով, որ չեմ հասցնի։
«Աաա՜, Պաղեստինի նման»,- ասել էր դանիացի Փաթի Սմիթը։
«Հենց Պաղեստինի նման»,- թեթևացած պատասխանել էի՝ կարծես վերջապես գտնելով կարճ ու կոնկրետ բացատրելու տարբերակը։
Իսկ Կոպենհագենի հանդարտ թաղամասում՝ ծառերի տակ, չէի ուզում խանգարել կտտկենու ծաղիկների խաղաղ անկումն ու վորքշոփի եկած գրողների անդորրը։ Բայց Ա.-ն նորից պնդեց.
— Քաղաքակա՜նն եմ ուզում։
— Ես հայ եմ,- ասում եմ ու շարունակում բառեր փնտրել,- էս պահին 120 000 հայեր շրջափակման մեջ են, առանց սննդի ու դեղորայքի։ Ու ես ինքս ինձ հարցնում եմ՝ ի՞նչ կարող եմ անել։
Հետևում են ստանդարտ հարցեր. ո՞վ է շրջափակել, ի՞նչն է շրջափակել ու ինչու՞ լուրերում չկա դրա մասին։ Կցկտուր պատասխանում եմ ու ավելացնում.
— Վերջին ժամանակներս ինձ հուզում ա ինչու՞ են որոշ մարդկանց կյանքեր ավելի կարևոր, քան ուրիշներինը, ինչու՞ են որոշ մարդկանց իրավունքների մասին խոսում, մյուսներինը՝ չէ։
Հետո անցնում ենք օրվա առաջին վարժությանը։ Պիտի տասը րոպե գրենք մի տեսարան, որտեղ սեղանի շուրջ մեկը մյուսին նարնջի հյութ է փոխանցում։ Սովորական, անմեղ, արևմտյան առօրեական տեսարան։
Ես նարնջի հյութը դնում եմ Արցախում, որովհետև Արցախում նարնջի հյութ չկա։ Ստեղծում մի կերպար, որ լցնում է հյութը բաժակի մեջ ու խմելու փոխարեն տանում, տալիս հարևանին, հարևանն էլ կիսում է, կեսն ուրիշի տալիս։ Բաժակները բազմապատկվում են, շատանում, բաժանվում բոլորին։ Իմ տեքստում բոլորն Արցախում նարնջի հյութ են խմում։
Վիկտորյան շարունակում է խոսել «անձնական փորձի մասին» գրելուց։ Ես չեմ ուզում անձնականից գրել, ուզում եմ դուրս գալ դրանից, ուզում եմ քաղաքական գրել, ուզում եմ մեծ բաների մասին գրել։ Հոգնել եմ անձնական արվեստից ու անձնական պատմություններից, որոնք պարզապես արտացոլում են, թե ուր է հասել արևմտյան քաղաքակրթությունը. նորազատական, Եսի վրա կենտրոնացած, ամեն ինչ անձի շուրջ պտտվող։ Իսկ ես մեծ պատկերն եմ ուզում, ինչու՞-ն ու ինչպե՞սն եմ ուզում, հոգնել եմ ի՞նչ-ից։
Բայց Արցախն էլ իմ անձնականն է։ Իմ ծագման, ինքնության դեմ կատարված հանցագործությունները դեռ չեն պատժվել, որ ես էլ կենտրոնանամ առաջին աշխարհի խնդիրների վրա։ Ավելին՝ սպառնալիքն այնքան սուր է, որ նույնիսկ երկրորդ ամենակարևոր հարցը դժվարանում եմ սահմանել։
Իսկ արևմուտքի գցած ռումբերն իրենց հասարակ քաղաքացիներն այլևս չեն տեսնում ու պատերազմներում հարազատ չեն կորցնում։ Իրենց տներից չեն վռնդվում։ Իրենց մշակույթը չի ոչնչացվում։ Ու դրա համար առավել լավ սպառվող արվեստը հենց անձի, Եսի վրա կենտրոնացածն է, որ էնտեղից դուրս չի գալիս, համակարգը չի քննարկում, չի քննադատում, հարցականի տակ չի դնում, այլ վերլուծում է այդ Եսի տվայտանքները բոլոր անկյուններից, տարբեր բառերով ու միջոցներով՝ առանց խորանալու, թե այդ օրը Շառլ Միշելն ինչ հայտարարություն արեց Արցախի մասին ու իրենց վճարած հարկերն ինչ անմիջական կապ ունեն դրա հետ։
Ռոջեր Ուոթերզը «Պատը» կգրե՞ր, եթե քաղաքականն էդքան անձնական չլիներ, անձնապես իրեն կպած չլիներ։ Էն ժամանակ արվեստագետները մեծ բաներից էին խոսում, որովհետև մեծ բաներն անձնական էին։ Մեր օրերում նորազատականությունը գտել է լուծումը. հեռացնել իրենց պատերազմները բնակիչներից էնպես, որ չդառնա անձնական, որովհետև անձնականը ցավոտ է, հզոր է, կարող է ոտքի կանգնել, պահանջներ դնել։
Ուրեմն նախաճաշին նարնջի հյութ խմող արևմուտքցին երբևէ չի անհանգստանալու Արցախով, չի մտածելու, որ նորածինների կաթնախառնուրդը վերջանում է, որ հիվանդները դեղ չունեն։ Ու առավելևս չի խոսելու դրա մասին։
Բայց այդ օրվանից ինձ մի ուրիշ հարց է հուզում. ինչպե՞ս անձնականացնել Արցախը գոնե մեր այն հայրենակիցների համար, որոնց դեպքում նորազատականությունն այնքան մեծ հաջողություն է գրանցել, որ արևմուտքցիների պես իրենց ամենօրյա գլխավոր հարցերը Եսի շուրջ են պտտվում, իսկ Արցախը դիտարկում են որպես այդ Եսին սպառնալիք։ Ինչպե՞ս հուզականություն առաջացնել, հասկացնել, որ այստեղ չկա ես ու դու, այստեղ մենք ենք, Արցախին սպառնացող վտանգը սպառնալիք է բոլորիս նկատմամբ, որ եթե չլինի Արցախ, չի լինի նաև Եսը։
Մի՞թե սա վերջն է
Օրհուսում LiteratureXchange փառատոնին մեր գրող կանանց խմբով ներկայացանք «Ես անհետացած եմ» համատեղ նախագծով։ Իմ տեքստը ցեղասպանության և Արցախի շրջափակման մասին է: Հայերեն տեքստը ներքևում։
Միթե՞ սա վերջն է
Փոքրիկ աղջիկ նկուղում՝ խակ խաղողը ձեռքին, պահել է նեղլիկ պատուհանից ներս ընկնող արևի շողին՝ հուսալով, որ խաղողը կհասնի։ Ծնողներին տարել են։
Երիտասարդ ուսուցչին աշակերտների հետ վառել են դպրոցում։
Հայր և որդի՝ փաթաթված իրենց դրոշով և գնդակահարված տեսախցիկի առաջ։ Տեսանյութը տարածվելու է սոցիալական ցանցերում։
Փոքրիկ աղջկա ծնողները, երիտասարդ ուսուցիչն ու աշակերտները, հայր և որդի՝ բոլորը նույն հանցանքն էին գործել. հայ և բնիկ լինելը և չուզենալն ապրել որևէ այլ տեղ, բացի իրենց ծագման երկրից։
120 000 բնիկ հայ մեկուսացված է ողջ աշխարհից։ Ոչ սնունդ, ոչ դեղեր, ոչ մարդու իրավունքներ, ոչ ազատ տեղաշարժ, ոչ կրթության իրավունք չի վերաբերում նրանց, որովհետև նավթն ավելի համեղ է։
Բարձրացնում ենք մեր ձայնը, գոռում ենք, պահանջում։ Լուրջ տղամարդիկ իրենց լուրջ կոստյումներով զգուշությամբ ընտրում են բառերը, որ հանցագործներին չվիրավորեն։ «Վստահելի գործընկեր»,- ասում են նրանք։ Փակում են աչքերը ու ձևացնում, թե ոչինչ չի կատարվում։ Վերահսկում են մեր պատմությունը, իսկ դու խմում ես սուրճդ ու մտածում՝ հրաշալի օր է ապրելու համար։
Մեր ծագման երկիրը փոքրանում է, ու մեզնից բախտավորներն այլ վայրեր են գտնում ապրելու համար։ Գնացածների հուշերով։ Հույսով, որ մի օր կվերադառնանք։ Տոկունությամբ և խոստումով, որ խոսելու ենք նրանց փոխարեն, ում ձայնը չի լսվում։ Մենք խոսելու ենք այնքան, մինչև ցավեցնենք ձեր ականջները։
Որտե՞ղ եք իմ հայ, եզդի, ասորի, հույս, պաղեստինցի, քուրդ, տիգրացի, բնիկ ամերիկացի ու սև քույրեր։ Ու՞ր եք կորել այս աշխարհում։ Արդյոք բոլորս անհետացե՞լ ենք։
Մի՞թե սա վերջն է։
Հայաստանցի սփյուռքը
Իմ շաբաթ օրերն անցնում են «հայաստանցի սփյուռքի» հետ շփվելով։ Չաթով կամ տեսազանգով խոսում եմ Հայաստանից գնացած ընկերներիս հետ, որոնց մի մասին մինչև Հայաստանից գնալս գիտեի, իսկ մյուսների հետ հետո եմ ծանոթացել, ոմանց հետ՝ պատերազմի ժամանակ կամ դրանից։ Պատերազմը բոլորիս մտերմացրեց։ Զրուցում ենք տարբեր թեմաներով։ Վերջին լուրերն ենք քննարկում։ Միասին ներվայնանում, միասին տխրում, իրար հույս տալիս։ Բոլորս տարբեր արևմտյան երկրներում ենք, անգամ տարբեր մայրցամաքներում։
Թեև վերջին երկու տարիներին բոլոր հայերս կարծես նույն բանի միջով ենք անցնում, քան հարցեր, որոնք միավորում են հենց այս խմբին ու մեզ դարձնում հայերի ինչ-որ ենթատեսակ. Հայաստանում մեծացածներս, որ արտերկիր գնացել ենք չափահաս տարիքում ու որ ունենք մեր յուրօրինակ խնդիրներն ու տրավմաները, որոնք չես կարող այլ հայերի հետ քննարկել. ինչպես Հայաստանում մնացածների, էնպես էլ դասական սփյուռքի համար անհասկանալի է, թե ինչու ես Հայաստանից քո ոտքով գնացել։
Դրա համար մենք իրար լավ ենք հասկանում ու զրուցում քաղաքականությունից, գաղափարական բանավեճերի մեջ մտնում, երբեմն էլ անցնում մեր զգացողություններին. այն մեղքի զգացմանը, որ կա մեր մեջ ու որն ուժեղանում է Հայաստանից եկող ճնշումից, որ ինչ էլ անես, միևնույն է, հերիք չէ, միևնույն է, անհասկանալի է, թե ոնց ես «հայրենիքը հեռվից սիրում», որ հաճախ քեզ նվազեցնում, վերածում են փողի տոպրակի, ու կարծես այլ արժանիքներ, հմտություններ, գիտելիքներ չունես, որոնցով կարող ես օգուտ տալ։ Հարցականի տակ են դնում նաև որպես ՀՀ քաղաքացի ընտրելու իրավունքդ։ Հարցականի տակ են դնում սփյուռք լինելդ։ Քննարկում ենք ինչպես դիմադրել այս բոլորը ու շարունակել անել, ինչ ամեն մեկս անում է Հայաստանի ու Արցախի համար. քաղաքական, հասարակական, կրթական, տնտեսական, գաղափարական և այլ տարբեր ոլորտների գործողություններ։
Իսկ մեղքի զգացումը, միևնույն է, խեղդում է։ Քեզ մեղավոր ես զգում տարին մեկ-երկու անգամ վարսավիրանոց գնալու, հանգստանալու մեկնելու, ռեստորանում ընթրելու, կարդացածդ ամեն գրքի, դիտածդ ամեն ֆիլմի, գնածդ մի նոր շորի, անգամ խմածդ մի բաժակ սուրճի համար։ Ու չգիտես ինչ անես՝ մեղքդ մեղմելու համար։ Ավելի շա՞տ հանգանակություն անես։ Ավելի հաճա՞խ գնաս Հայաստան։ Ավելի քի՞չ քո անձնական հաճույքներին տրվես։ Ու միևնույն է, ինչ էլ անում ես, բավարար չէ, ինչ էլ անում ես, մեղքի զգացումը չի լքում։ Գուցե տեղափոխվե՞ս Հայաստան։ Գիտես, որ չես անելու։ Գիտես բոլոր պատճառները՝ ինչու չես անելու, ու էդ պատճառները հասկանում են միայն քեզ նման մյուս հայերը, որ իրենք էլ գիտեն՝ ինչու չեն անելու։
Հուսահատվում ես։ Քեզ ոչ լիարժեք զգում։ Հարցականի տակ դնում ինքնությունդ. դու լիարժեք հա՞յ ես։ Իսկ ո՞վ է լիարժեք հայը։ Գործերդ կիսատ են մնում։ Էներգիադ կորում է։ Ուր գնում ես, անպայման հայկական մի բան ես փնտրում։ Ամեն մի մեծ ու փոքր արարքիդ մեջ հայկական իմաստ ես փնտրում։ Ու օրերդ անցնում են առավոտից երեկո հայաստանյան լրատվամիջոցներ ու սոցիալական ցանցեր կարդալով։
Բայց էսօր պատահաբար հանդիպեցի Օդրի Լորդից մի մեջբերման. «Ինքդ քո մասին հոգ տանելն ինքդ քեզ երես տալ չէ, այլ ինքնապահպանում է, քաղաքական զենքի արտահայտում է»։ Չնայած «ինքնախնամքի» վերաբերյալ իմ բոլոր վերապահումներին, հատկապես դրա՝ միջին խավի սպիտակ կանանց արտոնյալ դիրքի արտահայտություն լինելը, սևամորթ Լորդի ձևակերպումը լրիվ ուրիշ կոնտեքստ է ստանում։ Սևամորթ Լորդը, ինչպես հայերս, ճնշված խմբի ներկայացուցիչ է, իսկ ճնշողի (մեր դեպքում՝ թուրքերի) օրակարգի մի մաս է մեզ հոգեբանորեն ջախջախելը։ Ուրեմն հոգեպես ամուր լինելը մեր քաղաքական զենքն է ու մեր քաղաքական կամքի արտահայտությունն է։ Մենք նաև հոգեպես ամուր ենք պետք Հայաստանին ու Արցախին, որ կարողանանք դիմակայել մեզ վրա կիրառվող հոգեբանական զենքը, այդ թվում՝ մեր հայրենակիցների կողմից, որ կարողանանք ամեն մեկս շարունակել այն տարբեր նախագծերը, որ անում ենք Հայաստանի ու Արցախի համար։ Շարունակել՝ դիմադրելով մեզ ուղղված ատելությունը, խտրականությունը, քննադատությունը, ծաղրը, հուսահատությունը։ Շարունակել անկախ ամեն ինչից։
Ու իրականում ոչինչ էնքան թերապևտիկ ազդեցություն չունի, ինչքան միմյանց հետ զրուցելը։ Զրույցները պետք է հաճախակի դարձնել, ավելի մեծ խմբերով, առայժմ մեծ մասամբ առցանց, հետո գուցե բոլորով մի տեղում հանդիպենք։ Օրինակ՝ նորից ազատագրված Շուշիում։
Լիսաբոնում հայկական հետքերի փնտրտուքով
Լիսաբոնում հայկական հետքերի փնտրտուքով սկզբում հայկական ռեստորան գնացինք։ Հույս ունեի՝ տեղի հայերի փոքր ընտանեկան բիզնես էր լինելու։
Մտանք, ու ոչ մի բան հայկական չէր։ Այսինքն, փորձել էին Վերնիսաժից գնված զանազան զարդարանքներով ինչ-որ հայկական բան ստանալ, բայց կեղծ էր, արհեստական։ Պատին այբուբենն էր, բայց տեսքից էլ հասկանալի էր, որ նկարազարդողը հայերեն գրել-կարդալ չգիտի։
Աշխատողներից ոչ մեկը հայ չէր։ «Ժենգյալով հաց ու ջերմուկ» պատվերս մի կերպ հասկացան։ Ժենգյալով հացն էլ ահագին թանկ էր ու վատը (մեջը լիքը թարխուն ու ավելուկ էր լցրած): Ուղղակի ինչ-որ մեկի բիզնես պրոյեկտն էր, որ Գյուլբենկյանի թանգարանից դուրս եկող հայերին ծուղակը գցի։
Հետո Գյուլբենկյանի թանգարան մտանք։ Էստեղ էլ զանազան հունական ու հայկական նմուշներ էին ցուցադրված, բայց մեծ մասի տակ գրված էր «Թուրքիա»։ Օսմանյան կայսրություն էլ չէ, հենց Թուրքիա։ Ոչ մի բառ հայկականության մասին։ Ոչ մի պատմական ակնարկ։
Իսկ ամենաահավորը հայերեն Աստվածաշունչ տեսնելն էր, որ կասկած չի հարուցում՝ մերն է։ Կողքը գրված է «Ստամբուլ», ոչ մի բառ հայերենի, հայկականի մասին։
Թանգարանի խանութում Գյուլբենկյանի կենսագրականը բացեցի։ Ցեղասպանության փոխարեն գրված էր «1915-ի փորձություններ»։
Ահա թե ինչպես է Թուրքիան պատմությունը խմբագրում։ Դրա համար նույնիսկ թուրքերի կարիք չկա։
Երեք օր Հայաստանում. մտավոր ճամփորդություն
Երբեք երեք օրով Հայաստան չէի եկել։ Անցյալ տարվա ընտրություններից հետո ինչ-որ բան կոտրվել, կարծես անվերադարջ կորել էր, ու Հայաստան գալու ցանկությունս՝ ի սպառ մարել։ Դրա համար երբ պետք է հորս հուղարկավորության համար Հայաստան գայի, ամեն ինչ արեցի, որ հնարավորինս կարճ լինի, հնարավորինս քիչ ջանք պահանջող, հնարավորինս չպարտադրող։ Դրա համար նաև Մորթենին թողեցի Կոպենհագենում, մենակ եկա։
Բայց չգիտեի, որ Մորթենն իմ պաշտապնիչ շերտն էր, այն վահանը, որն ինձ հեռու էր պահում Հայաստանի մեջ մխրճվելուց, հիշողություններից, վտանգավոր որոշումներ ընդունելու ցանկությունից։ Այս անգամ մենակ էի, մերկ ու խոցելի, ու երեք օրերը վերածվեցին մտավոր ճամփորդության դեպի անցյալը, իմ երիտասարդ տարիները, անճանաչելի դարձած Երևանը, մարդիկ, որ այլևս այնտեղ չեն, մարդիկ, որոնց այլևս տեսնել չեմ ուզում, մարդիկ, որոնց ճանաչել եմ Հայաստանից մեկնելուց հետո միայն։
Վերջին տարիներին Հայաստան ամեն այցելությանս ընթացքում ավելի ու ավելի օտարացած էի զգում։ Խումբ-խումբ հանդիպելը կամաց-կամաց փոխարինվել էր մի մեծ խմբով հանդիպելով, իսկ հետո արդեն առանձին-առանձին մեկ-երկու հոգով։ Համայնքները վերացել էին մի քիչ արտագաղթի, մի քիչ էլ քաղաքական պատճառներով։
Իմ հին ընկերներից միայն Լիլիթին տեսա։ Ուրիշ մեկը կա՞ր որ։ Ի՜նչ երազանքներ ունեի 2013-ին, երբ վերադարձել էի Հայաստան, ու Լիլիթի հետ շրջում էինք Դիլիջանում՝ համոզված լինելով, որ շուտով ես էլ եմ էնտեղ տեղափոխվելու։ Ու ինչպե՜ս Դիլիջանն էլ, մնացած բոլոր երազանքներն էլ հերթով փուլ եկան, երբ պարզվեց, որ թափուր աշխատատեղը զբաղեցնելու համար պիտի կաշառք վճարեմ, որ գիտություն, թարմ գիտելիք ոչ մեկի պետք չէր, ու իմ աշխատանքային օրերն անցնելու էին Նուբարաշենի հոգեբուժարանում ձեռագիր հիվանդության պատմություն գրելով, իսկ երեկոները մտածելու էի՝ էս ի՞նչ եկավ գլխիս, ո՞նց պոկվեմ էս ամենից։
Հետո հիշում եմ Մանուին, թե ինչպես մի օր դասախոսությանս եկավ, ու մենք դուրս եկանք փողոց թափառելու, անհագ զրուցելով, թեև առաջին անգամ էինք հանդիպում։ Ի՜նչ ճանապարհ անցանք երկուսով Երևանից Յոենսու, Կոպենհագեն, Դրախտեն։ Ու կարոտեցի Մանուին, թեև ընդամենը երկու շաբաթ առաջ էինք հանդիպել Դրախտենում։
Մտովի հետ գնացի մինչև 2011-ը։ Միությունն եմ հիշում, աղջիկներով Կասկադում մեր ամառային երեկոները, մեր երկար զրույցներն ամեն ինչի մասին, Սերժ Թանկյանի համերգը (որովհետև էն ժամանակ դեռ լսում էինք նրան)։ Սոնային, որի հետ հիմա որևէ տեսակի կոնտակտ չունեմ, գիտեմ, որ Իսպանիայում է։ Թերեզին եմ հիշում. Լիլիթի հետ նրա միջոցով եմ ծանոթացել։ Թերեզն էլ հիմա ԱՄՆ-ում է, ու արդեն մոռացել եմ, թե վերջին անգամ երբ ենք մենք երեքով տեսազանգի էկրանից դուրս նույն տեղում միասին եղել, բայց մինչև հիմա անպայման միմյանց ծնունդներին նվերներ ենք ուղարկում։
Հետո նաև իմ ուսանողական կյանքն էր։ Երկար ժամեր գրադարաններում, գրքերի վրա քնել, քննություններին պատրաստվելիս Մարիայի հետ կոլայի շշեր դատարկել։ Իմ անմնացորդ նվիրված, ազնիվ ու բարի Մարիայի հետ, որ հետո ինձնից գաղտնի էր պահելու ամուսնանալն ու հղի լինելը, հետո գնալու էր Ռուսաստան, ու ես արդեն չեմ հիշում, թե քանի տարի չեմ տեսել նրան։
Մեր ավարտական երեկոն եմ հիշում. մի դահլիճ լիքը նորաթուխ բժիշկ բազմաթիվ հույսերով ու երազանքներով, որ ամիսներ անց բախվելու էին Հայաստանի առողջապահական համակարգի ու բժշկական հետբուհական կրթության իրական դեմքին, որ սկսելու էին կամաց-կամաց հեռանալու ճանապարհներ որոնել։ Իսկ ես առաջին գնացողներից էի լինելու։ Մեր կուրսից գրեթե ոչ ոք չի մնացել Հայաստանում։
Հետո սկսում եմ մտածել, վերջին ութ տարում առաջին անգամ, որ գուցե արժե Հայաստան վերադառնալ։ Ինչի՞ն վերադառնալ։ Ի՞նչ եմ թողել այնտեղ, որ չունեմ Դանիայում։ Այն մարդկանց ստվերների՞ն, որ այլևս այնտեղ չեն։ Իմ առաջին մասնագիտությա՞նը, որն ուզելով ու սիրելով ընտրել եմ ու դրանից հետո հազարումի մասնագիտություն փոխել, միայն թե Հայաստան չվերադառնամ։ Փողոցների՞ն, երթերի՞ն, Արցախի՞ն, դիմադրության շարժմա՞նը, քաղաքական քննարկումների՞ն, համախոհների՞ն։ Նոր շրջապա՞տ ստեղծեմ, նոր ընկերնե՞ր, հին ընտանի՞ք, ձախ շարժու՞մ, նոր կյա՞նք, վերադարձ հնի՞ն։
Հայաստանում երեք օրում մեկ նորից ես էի դառնում, մեկ օտարանում, դառնում իմ եվրոպական տարբերակը, մեկ զգում էի՝ սա է որ կա, սա է իմ տեղը (վերջին անգամ հեռանալուցս հետո առաջին անգամ), մեկ՝ միևնույն է, ես օտար եմ, եվրոպաբնակ, սփյուռքահայ, անծանոթ։ Ի վերջո, ինչու՞ գնացի։ Մասնագիտական հարցն առաջնային էր, չէ՞։ Գնացի, որ գիտությամբ զբաղվեմ։ Հիմա ի՞նչ եմ անում։ Չկա գիտություն, կա միայն իննից հինգը աշխատանք, կա ապահովություն, բայց հիվանդներն իմ կարիքն ունեն. Հայաստանում ինքնասպանությունների թիվն աճել է։
Իսկ Կոպենհագենին կարծես կողքից նայեմ։ Անծանոթ է դարձել, ու ոնց որ հյուր լինեմ։ Պաշտպանիչ շերտս չգիտի ինչպես ու ինչից ինձ պաշտպանի։ Առաջարկում է Թրոուզ գնալ, գրել։ Գնում եմ։ Հույս ունեի՝ Ջենը կլիներ այսօր, մի քիչ կկիսվեի դարդերիցս, բայց Ադամն է։ Թաքնվում եմ կոմպիս հետևում. էստեղ էլ օտար եմ։ Գլուխս թաքցնում եմ կոմպի հետևում, որ Ադամն արցունքներս չտեսնի։Կոպենհագենի ամենահարազատ վայրում օտար եմ զգում, ու էլ չգիտեմ ով եմ ես ու ինչ եմ ուզում։
«Ոչ մի տեղ. արտաքսման մի պատմություն». Աննա Աստվածատուրյան Թերքոթի հուշագրությունը Բաքվի փախստականների մասին
Ամերիկաբնակ Աննա Աստվածատուրյան Թերքոթի «Ոչ մի տեղ. արտաքսման մի պատմությանը» հանդիպեցի պատերազմի ժամանակ։ Այն ժամանակ էր, երբ դանիացի ընկերներիս հետ Արցախի հարցից էի խոսում, ու նրանք ամենագետի տոնով փորձում էին ինձ բան սովորեցնել, էդ թվում՝ մեջտեղ բերելով հարյուր հազարավոր ադրբեջանցի փախստականների ու չհավատալով, որ նույնքան էլ հայ փախստականներ կան, լսած չլինելով Բաքվի ու Սումգայիթի ջարդերի մասին, ընդհանրապես տեղյակ չլինելով, որ հայի համար Ադրբեջան ոտք դնելը խիստ վտանգավոր է։
Բայց հայ փախստականների մասին ինքս էլ շատ բան չգիտեի։ Տեսել էի հորս հոդվածները, մանկությունիցս հիշում էի «բաքվեցի» աբստրակտ տերմինը, որ գործածվում էր հանրակացարաններում ապրող ռուսախոս հայերի մասին խոսելիս։ Բայց էս ամենը հեռու էր թվում, զուգահեռ մի իրականությունից, որի հետ կարծես ոչ մի կապ չունեի։
«Ոչ մի տեղ. արտաքսման մի պատմությունը» հենց ինձ նման մարդկանց համար է, որ հայ փախստականների մասին շատ քիչ գիտեն, ու նաև դանիացի ընկերներիս համար է, որ հայերի ու ադրբեջանցիների միջև հավասարության նշան դնելուց առաջ մի լավ մտածեն։
Հուշագրությունը Աննա Աստվածատուրյան Թերքոթի մանկությունն է նկարագրում, սկզբում Բաքվում, հետո՝ Երևանում։ Հեղինակն օգտվել է սեփական օրագրերից ու ԱՄՆ մեկնելուց հետո դեռ տասնչորս տարեկանում թարգմանել անգլերեն։ Դրա համար գիրքը դեռահասի ձայնով է պատմված, առանց չափահասին հատուկ գրաքննության, ընթերցողի առաջ դնում Ադրբեջանում հայ, իսկ հետո Հայաստանում փախստական լինելու բոլոր դժվարությունները։
Դեռ գրքի սկզբերում Աննան բացատրում է, որ իրենց ազգանունն Աստվածատուրով/Աստվածատուրովա է. պապիկը շատ տարիներ առաջ էր փոխել՝ վախենալով ադրբեջանցիների թշնամանքից։ Ադրբեջանցիները չեն խորանում, որ «աստվածատուրը» հայերեն բառ է, կարևորը վերջավորությունն է, որ «-յան» չլինի։ Բայց 80-ականների վերջին կարծես դա էլ չի փրկում, ու հայերի նկատմամբ թշնամանքը գնալով աճում է, էդ թվում՝ ադրբեջանցի երեխաները հայ երեխաների նկատմամբ։ Հայերի համար գնալով ավելի վտանգավոր է դառնում Բաքվում ազատ ման գալը։ Օրինակ, ամռանն այլևս չեն կարողանում ծովափ գնալ, որովհետև հայերին խեղդում են ծովում։ «Այս պատմությունը լսելուց հետո շաբաթներ շարունակ խեղդված հայերի պատկերը մտքիցս դուրս չէր գալիս։ Սիրտս վախով էր լցվել։ Դա մթում հրեշներից կամ վայրի կենդանիներից վախ չէր։ Դա անմեղ, մանկական վախ չէր։ Դա ես լինելու, հայ լինելու անհաղթահարելի վախն էր»։
Ես երկար եմ մտածել, թե ինչպես է սահմանվում հայը. քաղաքացիությա՞մբ, ազգանվան «յան» վերջավորությա՞մբ, հայերեն խոսելու ունակությա՞մբ։ Բայց Աննա Աստվածատուրյան Թերքոթը Բաքվում ապրելիս չուներ Հայաստանի քաղաքացիություն, չուներ «յանով» վերջացող ազգանուն ու հայերեն չգիտեր, մինչդեռ իր և ընտանիքի կյանքը վտանգի տակ էր։ Ուրեմն հայ լինելը կապ չունի քաղաքացիության, ազգանվան ու լեզվի հետ։ Հայ լինելը մեր կյանքին սպառնացող վտանգն է հենց հայ լինելու համար։
Մի դրվագում էլ ազերի հարևանի երեխաները դադարում են շփվել Աննայի հետ ու սկսում են նրա ու ընդհանրապես հայերի հետևից ահավոր բաներ ասել, մասնավորապես, որ բոլոր հայերն արժանի են խփվելու։ Հետո նաև 1988-ի երկրաշարժն է տեղի ունենում, ու ազերիները սկսում են միմյանց շնորհավորական բացիկներ ուղարկել։ Իսկ հետո արդեն ատելությունը գնալով ավելի է աճում՝ վերածվելով բռնության ու հասնելով Բաքվի ջարդերին։
Աննան նաև մտորում է, թե ազերիների անբացատրելի ատելությունը հայերի նկատմամբ որտեղից է գալիս։ Գտնում է պատասխաններ կրոնից սկսած, վերջացրած նրանով, որ պարզապես հայերն ավելի լավ էին ապրում Բաքվում, ավելի լավ բնակարաններ ունեին, ավելի սիրուն ամանեղեն ունեին Չեխոսլովակիայից բերված։
Երբ Բաքվում կյանքն այլևս անտանելի է դառնում, Աստվածատուրյանների ընտանիքը տեղափոխվում է Երևան՝ ապրելու Քանաքեռում մի շենքի նկուղում։ Սակայն այստեղ նոր մարտահրավերների են հանդիպում. Հայաստանը պատրաստ չէ փախստականներ ընդունելու, իսկ հայաստանցիներն անհանդուրժող են փախստականների հանդեպ։ Նրանց վերևից են նայում, հաճախ հալածում, «թուրք» անվանում, ծաղրում ու նեղում հայերեն խոսել չկարողանալու համար։ Ընդ որում, էդպիսի վերաբերմունքի են արժանանում թե‘ դպրոցում ուսուցիչների ու աշակերտների, թե‘ անծանոթների, թե‘ նույնիսկ ազգականների կողմից (մի քանի բացառությունները չհաշված)։ Հետաքրքիր է, որ Բաքվից փախել են հենց հայ լինելու համար, մինչդեռ Հայաստանում նրանց հայ չէին համարում։
Այս բոլոր զգացողությունների արդյունքում Աննան բանաստեղծություն է գրում, կիսվում իր միակ ընկերուհու՝ Լիզայի հետ, որը նույնպես Բաքվից եկած փախստական է, ընտանիքի հետ թատրոնի հանդերձարանում է ապրում։ Լիզայի աչքերը լցվում են։ Իսկ Աննան բացատրում է. «Այդ տողերն այն ցավոտ իրականությունն էին պարունակում, թե ինչպես մեր տունը մեզ դավաճանեց։ Մեր հայրենիքը մեզ դավաճանեց։ Եվ մեր պետությունը մեզ չպաշտպանեց»։ Չդիմանալով Հայաստանի պայմաններին՝ ընտանիքը փախստականի կարգավիճակ է ստանում ու մեկնում ԱՄՆ։
Փաստորեն, հայերի՝ միմյանց նկատմամբ անհանդուրժողականությունը դեռ վաղուցվանից է գալիս։ Իսկ հիմա, երբ արցախցիների, սյունեցիների, սփյուռքի ու հայերի այլ խմբերի նկատմամբ ատելությունը պետական մակարդակով է խրախուսվում, այլևս անհնար է քննարկել, թե ինչ անել այս անհանդուրժողականության դեմ։
Գրքում թեթևակի խոսվում է նաև Հայաստանը լքած ազերիների մասին, թե ինչպես էին իրենց տները վաճառում Ադրբեջանից գաղթած հայերին ու հեռանում. «Ազերիների մեծ մասը վաճառում են իրենց հողերն ու տները ու դրա դիմաց մեծ գումար ստանում հուսահատ հայերից, որոնք Բաքվից պետք է հնարավորինս շուտ հեռանան։ Ազերիները, հակառակը, չեն շտապում ու լավ գործարքներ են անում»։ Ահա ևս մեկ հսկայական տարբերություն հայ ու ազերի փախստականների մասին, մինչդեռ առաջինների մասին Հայաստանը լրիվ մոռացել է, իսկ երկրորդների մասին Ադրբեջանն այնքան է ամեն տեղ թմբկահարում, որ հասնում է նույնիսկ դանիացի ընկերներիս, ու հայ լինելով հանդերձ որևէ բան բացատրել չեմ կարողանում։
«Ոչ մի տեղ. արտաքսման մի պատմությունն» կարևոր վավերագրություն է, ու իր կարևորությամբ Աննա Ֆրանկի օրագիրն է հիշեցնում։ Այս գիրքը պետք է հայ դպրոցականները կարդան, որ ուղեղների մեջ մեխվի խաղաղ համակեցության անհնարինությունը, պետք է կարդան խաղաղություն քարոզողները ու ի վերջո պետք է կարդան Արցախի հարցով հետաքրքրվողները, հատկապես նրանք, ովքեր ջանք չեն խնայում հայերի ու ադրբեջանցիների միջև հավասարության նշան դնելու։
Իսկ 44-օրյա պատերազմից հետո նոր փախստականներ կան։ Պետությունը նորից ոչինչ չի ձեռնարկում։ Նորից հայաստանցիներից շատերն ատելությամբ են լցված փախստականների նկատմամբ։ Բայց Աննա Աստվածատուրյան Թերքոթը ձեռքերը ծալած չի նստում. «Աստվածատուրյան հիմնադրամի» միջոցով մարդասիրական օգնություն է տրամադրում փախստականներին և վավերագրում արցախցիների ֆինանսական, անձնական և անշարժ գույքի կորուստները։ Հիմնադրամին կարող եք նվիրատվություն անել այստեղ։
2020-ը
2020-ը, ինչպես գրեթե բոլոր նախորդ տարիները, սկսվեց հրավառությամբ։ Կոպենհագենում Անջելայենց տանն էինք։ Մեզ հետ նաև մի քանի այլ հյուրեր էին, որոնց չէինք ճանաչում։ Երեխաներ կային։ Ինչպես ամեն տարի, սկզբում թագուհու ելույթը լսեցինք։ Հետո ընթրեցինք։ Հետո դուրս եկանք պատշգամբ՝ հրավառությունը տեսնելու։ Ամեն րոպե կայծերն ավելի ու ավելի էին մեզ մոտենում։ Ներս մտանք, ներսից շարունակեցինք դիտել։ Ու մեկ էլ՝ կայծն ընկավ ուղիղ պատշգամբին, այրեց մի փոքր հատված։ Եթե ժամանակին ներս եկած չլինեինք, մեզնից մեկին էր դիպչելու։ 2020-ը սկսված էր։
2020-ի առաջին օրերին հոգեբանի մոտ էի գնում։ Նստում էի, նայում դեմքին, ինքը՝ իմ դեմքին։ Ես էլ, ինքն էլ չէինք հասկանում, թե ինչու եմ այնտեղ։ Հոգեբանի դիմել էի 2019-ի դեկտեմբերին, բայց մինչև ամբողջ բյուրոկրատական հարցերը լուծվեցին, տարին վերջացավ։ Տարվա վերջին շատ էի հալից ընկել՝ համարյա բըրնաութ վիճակ։ Բայց տոնական արձակուրդը եկավ, մի լավ հանգստացա, հունվարից նոր թափով գործի անցա, ու հոգեբանի օգնությունը լրիվ անիմաստ դարձավ։
Հաջորդ երկու ամիսները պիտի փնթփնթալով աշխատեի․ պայմանագիրս վերջանում էր, իսկ երկարատև լուծում դեռ չէի գտել։ Մինչև հիմա էլ չեմ գտել։ Մի ամսվա մեջ երկու անգամ պիտի Նորվեգիա գործուղվեի։ Այդ երկու ճամփորդություններից ամենալավը վերադարձն եմ հիշում։ Առաջինից վերադառնալիս հիվանդ էի։ Գուցե չարաբաստիկ կորոնավիրուսն էր, գուցե՝ ուրիշ վիրուս։ Բայց անընդհատ կոճապղպեղով թեյ էի խմում ու երազում տուն հասնելու ու տաք անկողնում պառկելու մասին։ Երկրորդից վերադառնալիս երազում էի, որ ինքնաթիռը վերջապես վայրէջք կատարի․ կայծակը խփել էր, բարձրացել էր վեր, վատ եղանակի պատճառով վայրէջք չէր կարողանում կատարել։
Բայց 2020-ի միայն առաջին երկու ամիսներն էին իմ մասին։ Հետո ամեն ինչ տակնուվրա եղավ․ կորոնավիրուսի համավարակն արդեն հասել էր բոլորիս։ Տներում փակված բոլորս մեկ եղած պատմում էինք մեր պատուհանից այն կողմ տիրող աշխարհից, երեկոներին պատշգամբներում երգում էինք, մինչև հոգնեցինք ու էլ դուրս չեկանք, դժգոհում կամ համեմատում մեր պետությունների ու քաղաքների սահմանափակումները, նոր հոբբիներ հորինում, որ չձանձրանանք, գլուխ գովում, որ անչափ պրոդուկտիվ ենք դարձել կամ պրոդուկտիվության պոռնոն ձեռ առնում։ Կարոտում էինք ուրախ հավաքույթները, համերգները, ճամփորդությունները, կինոթատրոնները, սրճարաններն ու ռեստորանները։ Կարոտում էինք մեր ընկերներին ու բարեկամներին, որոնց սկսեցինք ավելի հաճախ տեսնել էկրանից այն կողմ։ Սովորել էինք ամեն ինչ առցանց անել․ սուրճ խմել, սեղանի խաղեր խաղալ, դասավանդել։ Այդ ընթացքում մեր կողքով անցնում էր գարունը, որ այդպես էլ չտեսանք։
Կորոնավիրուսի համավարակից սկսած կորել էր Եսը, դարձել էինք մենք։ Ու 2020-ին այդ մենքն անընդհատ կերպարափոխվում էր, տարբեր կազմ ստանում։ Ոմանք ասում էին՝ լոքդաունը մի՛ ռոմանտիզացրեք, հիմա շատերն աշխատանք են կորցրել, սոված են, շատերը հարազատ են կորցրել, սգում են։ Բայց հիմա՝ 2021-ի հունվարին ես համարձակվում եմ կարոտախտով հիշել այն օրերը, երբ անդարդ փակված էինք տներում ու պարապությունից նոր գործիք նվագել էինք սովորում։ Որքա՜ն կուզենայի, որ 2020-ի մասին հաջորդ սերունդներին մեր պատմելիքը հենց կորոնավիրուսի համավարակի մասին լիներ, թե ինչպես էր ամբողջ աշխարհը կանգ առել, քաղաքների օդը մաքրվել, իսկ վայրի կենդանիները փողոցներ լցվել։
Երբ հասնում եմ 2020-ի աշնանը, չգիտեմ ինչ գրել։ Բառերը կորում են, անէանում, որովհետև ասելու բան չկա։ Ի՞նչ ասես հազարավոր զոհերից ու վիրավորներից ու կորցրած հայրենիքից հետո։ Հիշում եմ էկրանից գամված օրերս, շրջապատող աշխարհից կտրված վիճակս, հայկական ու դանիական զուգահեռ իրականությունները․ մեկում զոհեր ու ավերածություններ, մյուսում՝ սրճարաններում անհոգ հավաքված ջահելություն, մեկում՝ վտանգված գոյություն, մյուսում՝ Թրամփի կորոնավիրուս, իսկ ես՝ այդ երկու իրականությունների մեջտեղում իմ այլ հայրենակիցների պես երկու կես էի լինում։ Հարցեր էին, որ տալիս էի ինքս ինձ իմ ինքնության, իմ արժեհամակարգի ու իմ ընտրությունների մասին։ Հարցեր էին, որոնց պատասխանները փնտրում էի առավոտյան սուրճ խմելիս, ուսանողներիս նամակներին պատասխանելիս, խանութում գնումներ անելիս, գնացքով աշխատանքի գնալիս։ Ու էդպես էլ մոլորված մնում։
Հարցերի պատասխանները պիտի ստանայի նոյեմբերի 9-ից հետո, երբ հայտնաբերեցի, որ իմ շրջապատում շատերից ավելի ազգայնական եմ, որովհետև հենց ազգային ինքնությունս է վտանգված, երբ հասկացա, որ Հայաստանի ապիկար ղեկավարությանը սատարողները ոչ թե չգիտեն, թե ինչ ենք կորցրել ու ինչ վտանգի առաջ ենք կանգնած որպես ազգ, այլ պարզապես ազգային ինքնություն չունեն ու ապրումակցել չգիտեն։ Ավելի շուտ էի հասկացել, բայց չգիտեի, թե ինչ աստիճանի վտանգավոր են։
Ու կապեր խզեցի։ Սկսեցի ջնջել բազմաթիվ ընկերների առանց հետ նայելու ու ափսոսալու։ Ես չէի կարող այլևս ինձ ընկեր համարել մեկին, ով մեր գոյությունը վտանգած գլխավոր մեղավորին դեռ աջակցում էին, հաճախ՝ «անվերապահորեն»։ Հետո նաև մտածում էի՝ ինչ կարելի է անել։ Անօգնականությունից պատեպատ խփվում, ինչպես իմ բազմաթիվ ընկերներ։
Դեկտեմբերի վերջին արդեն Երևանում էի։ Դանիական հերթական լոքդաունից հետո ծանր էր Երևանի աղմուկը, բայց նաև ծանր էր տրամադրությունը։ Ոմանց համար պատերազմն ավարտվել էր «զոհերի մեջ ոչ մի ծանոթ չունեմ, տունս չի վնասվել» պնդումներով, տրամադրությունները՝ բարձր, տոնական։ Բայց մնացածը ոտքից գլուխ ցավի մեջ, ժպիտները կորած, գլխիկոր։ Ու ընկերներս էին, որ անօգնականությունից խելագարվում էին՝ հասկանալով, որ հայրենիքը փրկելու համար օր առաջ պետք է իշխանություններին հեռացնել, բայց չգիտեին ոնց ու չգիտեին ինչ անել հետո։
Եկավ 2021-ը, եկավ առանց հրավառության, լուռ ու խաղաղ փողոցներում։ Ամբողջ աշխարհը թեթևացած շունչ քաշեց, որ այն անիծյալ տարին վերջապես ավարտվեց, իսկ մենք շունչներս պահում ենք, որ հանկարծ 2021-ը 2020-ից վատ չլինի։ Մենք անընդհատ խոսում ենք իրար հետ ու փորձում լուծումներ գտնել, որ հանկարծ 2021-ն ավելի վատը չլինի։ Երանի՜ հաջողենք։
Համագործակցության անհրաժեշտությունը հետպատերազմյան Հայաստանում
Իմ դասավանդած էքսպերիմենտալ մեթոդներ 3 առարկայի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ ավարտվում է ստուգարքով։ Ուսանողները ստուգարքը կարող են ստանալ, եթե բոլոր հինգ առաջադրանքները կատարել են։ Առաջադրանքները մի քանի բաղադրիչ ունեն․ վիճակագրական խնդիրը լուծելու համար կոդի վերածել, արդյունքները մեկնաբանել և տեքստ գրել՝ նկարագրելով ողջ ընթացքն ու արդյունքները։ Պարտադիր պահանջ է խմբով աշխատելը։ Եթե մեկն ուզում է առանց խմբի, մեն-մենակ լինել, նախ համալսարանից հատուկ թույլտվություն պիտի ստանա, հետո հսկայական աշխատանքը մնալու է էդ մի հոգու ուսերին։ Հետո, յուրաքանչյուր խումբ պարտավոր է նշել, թե առաջադրանքի որ մասն ով է գրել, բայց միշտ դժվարանում են, ու իրենց դժվարանալը պատճառ ունի․ համագործակցային աշխատանքում խիստ դժվար է տարբերակելը, թե ով ինչ է արել։ Իսկ ընդհանրապես այսպիսի համագործակցային ֆորմատում շահում են բոլորը։
Ընդհանրապես, գիտական տվյալներ կան այն մասին, որ համագործակցային արդյունքը շատ ավելի լավն է, քան առանձին-առանձին վերցրած անհատական աշխատանքը։ Պատկերավոր ասած՝ համագործակցության դեպքում արդյունքը ոչ թե երկու ուղեղների չոր գումարային արդյունքն է, այլ դրանից շատ ավելին։ Հետևաբար, համագործակցությունից շահում են բոլորը՝ թե՛ համագործակցողներն առանձին-առանձին, թե՛ նրանք, ովքեր գործածելու են համագործակցության արդյունքը։
Ավելին՝ համագործակցությունը նաև էվոլյուցիոն նշանակություն ունի։ Մարդիկ ամենաշատը համագործակցող ու ավելի քիչ մրցակցող կենդանիներից են․ հազարամյակներ առաջ մարդիկ հասկացել են, որ մեն-մենակ որս անելով հազիվ մի նապաստակ բռնեն, իսկ համագործակցային որսի դեպքում կարող են միասին եղջերու բռնել, որը շատ ավելի շատերի կարող է կերակրել։ Հետևաբար, ի նպաստ բնական ըտնրության է եղել համագործակցային որսորդությունը։
Բայց համագործակցությունը Հայաստանում մի հատկանիշ է, որ շատ դժվար է ստացվում։ Սկսենք դիվանագիտությունից։ Դեռ պատերազմի օրերին շատերը գլուխ էին գովում կամ բողոքում, որ մենք երեք միլիոնով մենակ ենք մնացել 90 միլիոնի դեմ։ Իսկ ինչու՞ էինք մենակ մնացել։ 21-րդ դարում մենակ մնալը ոչ թե հպարտանալու կամ դրանից դժգոհելու թեմա է, այլ պարզապես ցույց է տալիս համագործակցության ունակության բացակայություն։ Դիվանագիտությունը չպետք է լինի «ռուսը մեզ էլի մենակ թողեց» կամ «բոլորը մեզ դավաճանեցին» մակարդակի, այլ արդյունավետ համագործակցություն, որի արդյունքից շահում են համագործակցող բոլոր կողմերը, իսկ էդպիսի համագործակցություն հնարավոր էր թե՛ Ռուսաստանի, թե՛ Իրանի, թե՛ այլ պետությունների հետ (այս տեսահոլովակը մանրամասն քննում է ներկայիս իշխանությունների դիվանագիտական սխալներն ու խորհուրդներ տալիս նոր համագործակցային ուղղությունների համար)։
Բայց Հայաստանում համագործակցության խնդիրը ոչ միայն արտաքին քաղաքականության մեջ է, այլև պետության ներսում։ Մարդկանց միջև նախկին-ներկա սահման գծելով՝ վերացվում է որևէ տեսակի համագործակցության հնարավորությունը, մինչդեռ կան իրավիճակներ (օրինակ՝ պետական անվտանգությունը), երբ նախկինների ու ներկաների, ավելին՝ ընդհանրապես ողջ հայ ժողովրդի շահերը համընկնում են։ Հետևաբար, պատերազմի ժամանակ տասներեք կուսակցությունների համագործակցության առաջարկը չընդունելը կարելի է բացատրել կա՛մ նրանով, որ սա պարզապես ծրագրված դավադրություն էր, հետևաբար պետք չէր, որ դրա դեմն առնվի, կա՛մ բավական ինկոմպետենտ կառավարությունը համագործակցությունը ոչ թե որպես առավելագույն արդյունքի փորձ էր ընկալում, այլ դավադրություն հենց իրենց դեմ։ Մինչդեռ պատմությունն ուսումնասիրելիս պարզ է դառնում, որ 90-ականներին պատերազմը հաղթեցինք նաև իշխանություն-ընդդիմություն արդյունավետ համագործակցության շնորհիվ։
Եվ անգամ պատերազմից հետո, երբ կա քաղաքական կոնսենսուս, որ Փաշինյանի կառավարությունը պետք է հեռանա, երբ լուծման տարբերակներից մեկը համագործակցային կառավարության ստեղծումն է, Փաշինյանի կողմնակիցները դժվարանում են պատկերացնել ու հասկանալ, թե ինչպես կարող է նման կառավարություն ստեղծվել ու շարունակում են անուններ պահանջել, շարունակում են անհատական լուծում պահանջել մի խնդրի, որն այնքան բարդ է, որ առանց համագործակցող ուղեղների ուղղակի չի կարող լուծվել։
Բայց Հայաստանում համագործակցության անընդունակությունը չի սահմանափակվում քաղաքական վերնախավով։ Անհատապաշտությունն այնքան խորն է մտել մեր ուղեղներ, որ պատերազմի ելքը գոհացնում է շատերին, որովհետև անհատապես իրենք շահել են (օրինակ՝ Ադրբեջանը Երևան չի հասել կամ զոհերի մեջ իրենք ծանոթներ չունեն, իսկ տունը կորցրած արցախցիները հեռավոր հեքիաթ են թվում, ինչի հետ իրենք գլուխ չեն դնելու)։ Եթե անգամ այս մարդկանց փորձես բացատրել, որ նույնիսկ անհատապես իրենք չեն շահել, որովհետև վտանգը կախված է նաև նրանց գլխավերևում, որ Հայաստանի անվտանգությունն այս պահին շատ փխրուն է, որ երբ թուրք-ադրբեջանական տանդեմը հասնի իրենց դռանը, բարի-դրացիական հարաբերություն քարոզողներին, արցախցի-հայաստանցի կամ նախկին-ներկա չի տարբերակելու, միևնույն է, կշարունակես լսել բաց սահմանների ու սպասվող տնտեսական վերելքի մասին։
Ավելին՝ Հայաստանում մի ստվար զանգվածի համագործակցային ունակության թերի լինելն արտահայտվել է նաև պատերազմից դուրս տարբեր իրավիճակներում։ Մենք հաճախ ենք խոսում, որ հայերը թիմային սպորտերից լավ չեն, իսկ անհատականից լավ են։ Հայաստանում որոշակի գիտական թեմաներ ուսումնասիրելը ոմանք ընկալում են որպես սպառնալիք իրենց աշխատանքի դեմ, ոչ թե համագործակցության հնարավորություն (հանուն արդարության ասեմ, որ դրական փորձ էլ ունեմ կամ որոշ համագործակցություններ սառեցվել են զուտ իմ՝ զբաղված ու անհետևողական լինելու պատճառով) ու մերժում համագործակցության առաջարկները։ Մենք անգամ չենք ուզում հանուն հանրային շահի մեզ որևէ բանից զրկել․ պետական առողջապահական ապահովագրությանը դեմ ենք, որովհետև չենք ուզում տաքսու վարորդի առողջության համար վճարել, համահարթ հարկմանը կողմ ենք, որովհետև չենք ուզում, որ մեր վճարած հարկերից մյուսի կարիքները հոգան։
Պատերազմից հետո հաճախ է խոսվում, որ պետք է մեր ամբողջ ներուժը թե՛ Հայաստանում, թե՛ սփյուռքում գործածենք, որ կարողանանք այս իրավիճակից դուրս գալ։ Եվ իրոք, դա պետք է անպայման տեղի ունենա ու պետք է տեղի ունենա արդյունավետ համագործակցության շնորհիվ։ Բայց առաջին հերթին պետք է հասկանալ, թե ինչ միջոցով ենք կոտրելու անհատապաշտությունն ու հասնելու նրան, որ շատերը հասկանան, որ համագործակցությունը համընդհանուր օգուտ է բերելու և որ ավելի մեծ արդյունք է ստեղծելու, քան անհատների աշխատանքը։ Այլապես ստիպված կլինենք համակերպվել այն մտքի հետ, որ համագործակցել չկարողանալու պատճառով հայերը էվոլյուցիոն տեսակետից վերացող մշակույթ են։
Մենք, որ հարատև ենք
Ինձ հարցնում են՝ ոնց ես։ Պատասխանում եմ, որ մենք բոլորս նույնն ենք հիմա, որ մեկս մի քիչ շատ, մյուսս մի քիչ քիչ, բայց գժված ենք ու խառնված, ու որ դժվար է նկարագրել, թե ինչ ես զգում, երբ քո սեփական գոյությունն է վտանգված։ Ինձ հարցնում են՝ ինչ ես ուզում։ Պատասխանում եմ, որ մենք խաղաղություն ենք ուզում, ուզում ենք մեզ համար հանգիստ ապրել, բայց կռվելու ենք, եթե մեր դեմ զենք բարձրացնեն, որովհետև մեր գոյությունն է վտանգված։ Պատասխանում եմ ու զգում, որ եսը մենք է դարձել, որ օտարերկրյա ընկերներիս հետ խոսելիս ու ինձ ուղղված հարցերին պատասխանելիս խոսում եմ մեր անունից։ Մտածում եմ այդ մենքի մասին։ Ո՞վ ենք մենք։
Մենք, որ հանգիստ ապրում էինք օտար երկրում ու մեզ նույնացնում տեղացիների հետ, որ գործից հետո ընկերների հետ սրճարաններում հանդիպում էինք, չաչանակում տեղացիների պես, որ խանութներում գնումներ էինք անում տեղացիների պես՝ զամբյուղը լցնելով մեր սիրած ուտեստներով, որ դուրս էինք գալիս զբոսանքի, աշխատում էինք կամ սովորում, հետևում կորոնավիրուսի սահմանափակումներին ու նոր թվերին։ Այդ մենք էինք, որ մի օր հանկարծ սրճարաններից ու նրանց անդարդ հաճախորդներից սկսեցինք ներվայնանալ, որովհետև նրանք չգիտեն, թե ինչ է կատարվում մեր երկրում ու եթե անգամ իմանան, կշարունակեն անհոգ սուրճ խմել սրճարաններում ու սոցիալական ցանցերում առանց կարդալու անցնել արդեն երեք շաբաթ մեր աղաղակող գրառումների վրայով կամ պարզապես լացող էմոջիով արձագանքել՝ էդպիսով իրենց պարտքը կատարած համարելով։
Այդ մենք էինք, որ խանութներում սկսեցինք ամենայն ուշադրությամբ ուսումնասիրել ապրանքների ծագումը ու հետ դնել նույնիսկ նրանք, որոնց արտադրության վայրը նշված չէր, որ մի ժամանակ ծաղրում էինք դաշնակներին թուրքական արտադրանքը բոյկոտելու համար, որովհետև հիմա ամեն ինչ ուրիշ է, որովհետև դե թուրքական արտադրությունն ի՞նչ կապ ունի 100 տարի առաջվա ցեղասպանության հետ, որովհետև ո՞վ ռիսկ կանի 21-րդ դարում ցեղասպանություն անել։
Մենք, որ մեզ մեղավոր ենք զգում հեռու լինելու համար, վեր ենք թռչում ցանկացած ձայնից՝ մտածելով, թե ռմբակոծություն է, փորձում ենք մեր ձեռքից եկածն անել, ու, միևնույն է, քիչ է թվում, որովհետև պատերազմը շարունակվում է, ու անօգնականությունից խելագարվում ենք։ Մենք, որ շաբաթներով աղաղակում ենք սոցիալական ցանցերում ու բողոքի ցույցերում, որ մեզ լսեն, բայց մեր ձայները խլանում են տեղեկատվական աղմուկի մեջ։
Մենք, որ օրերով չենք կարողանում աշխատանքի վրա կենտրոնանալ ու չգիտենք՝ մեր գործընկերներին ինչ ասենք, որ ամբողջ օրն էկրանին գամված թվիթում ենք ու լուրեր կարդում, խոսում իրար հետ, անգամ նրանց հետ, ում նախկինում չենք ճանաչել, որովհետև միայն իրար հետ խոսելն է ստացվում, որովհետև մենք իրար ոգևորում ենք, չնայած որ ինքներս էլ ոգևորության կարիք ունենք, իսկ մեր իրական կյանքում ու իրական շրջապատում բոլորը հեռու են ու օտար, տարբեր մեզնից, մեզ չհասկացող։ Մենք «ներկա-բացակա» ենք անում մեր բոլոր օտարերկրյա ընկերներին մեր ֆեյսբուքյան ստատուսների ու ինստագրամի նկարների տակ ու էլեկտրոնային փոստարկղերում ու չգիտենք ինչ ենք անելու նրանց հետ, ովքեր ոչինչ չեն գրել։ Բայց առավելևս չգիտենք ինչ անել նրանց հետ, որոնք գրում են ու բոլորովին ուրիշ թեմաներով։
Ու մենք էինք, որ մի ժամանակ գլուխ էինք գովում, թե հայերի հետ չենք շփվում, բայց սկսեցինք փնտրել իրար, գտնել իրար՝ մոռանալով մեր քաղաքական ու կրոնական հայացքների մասին, ու կարիք չունեինք խոսելու, կարիք չունեինք հարցնելու՝ ո՞նց ես, որովհետև գիտեինք, որ բոլորս նույնն ենք զգում, որ մեր օտարերկրյա ընկերներից ոչ ոք չի հասկանա, չէ՛, չի հասկանա, ինչքան էլ բացատրենք։ Մենք էինք, որ մի կողմ թողեցինք մեր այդքան սիրած օտարալեզու գրքերը, երգերն ու ֆիլմերը ու վազեցինք փնտրելու հայկականը, որովհետև սկսել էինք տանել չկարողանալ մի մշակույթ, որ էդպես լուռ նայում է, թե ոնց են մեր տունը, կյանքն ու մշակույթը մեր ձեռքից վերցնում։ Ու մենք էինք, որ երբ տեսանք, որ քիչ է հայկականը, խոստացանք ինքներս մեզ ու իրար, որ ամեն ինչ անելու ենք շատանալու ու շատացնելու համար, խոստացանք ինքներս մեզ ու իրար, որ գրելու ենք, որ ստեղծելու ենք։
Մենք, որ դպրոցում ծաղրում էինք ռազմահայրենասիրական դասերը՝ մեզ համարելով արևմտամետ ու առաջադեմ, հիմա հետ ենք գնում ու փնտրում այդ դասերը, փորձում հասկանալ, թե այդ ինչ էին սովորեցնում մեզ դպրոցում, որ այդքան համառորեն չէինք ուզում սովորել։ Մենք, որ եկանք արևմուտք հենց այնտեղի արժեքների համար, հիմա լուռ քննում ենք, թե ինչ են դրանք նշանակում և արդյոք գոյություն ունեն։
Այդ մենք ենք, որ մեր արժեհամակարգերը գլխիվայր շուռ են եկել, որ հարցականի տակ ենք դնում ամեն ինչ, ինչին հավատացել ենք ու սիրել, որ գիտենք՝ պատերազմից հետո նույնը չենք լինելու, ու մենքն այլևս ես չի դառնալու, որովհետև մենք իրար սիրելու ենք։
Կարուսել 