Protected: Նամակ

This content is password protected. To view it please enter your password below:

Password:

Արտոնյալ լինելու մասին

Զեյդի Սմիթի «Սվինգի ժամանակն» եմ կարդում։ Դեռ հազիվ մեկ երրորդին եմ հասել, ու գրքին առանձին կանդրադառնամ։ Բայց հիմա ուզում եմ վեպի կոնկրետ մի կերպարի՝ Էյմիի մասին խոսել։

Էյմին ավստրալացի փոփ աստղ է (շատ բաներով Քայլի Մինոգին է հիշեցնում, հավանաբար հենց նա էլ նախատիպն է, բայց դա էական չէ էստեղ)։ Բնականաբար, ապրում է փոփ աստղի արտոնյալ կյանքով ու աջուձախ բոլորին խրատում է, թե ինչպես ապրել, ինչպես հաջողության հասնել և այլն։ Մի դրվագում էլ իր օգնականին՝ վեպի գլխավոր հերոսուհուն է «կյանքի դասեր տալիս», թե դուրս գա իր կոմֆորտ զոնայից ու ուրիշ ինչ-որ գործով զբաղվի, չնայած, որ օգնականը կարծես դժգոհ չէր իր կյանքից։ «Ես մի քանի անգամ գլխով արեցի, չնայած չգիտեի՝ ինչի մասին է խոսում, բացի այն ուժեղ զգացողությունից, որ ունեի, որ Էյմին իր պատմությունը հանընդհանուր կիրառելի էր համարում, հատկապես երբ խմած էր, ու այդ պահերին մենք բոլորս Բենդիգոյից էինք, բոլորիս հայրերը մահացել էին, երբ փոքր էինք, և բոլորս հարստություն էինք պատկերացնում ու հասնում դրան»։

Երբ փորձում եք աջ ու ձախ խրատել, թե ոնց ապրել կամ որն է ճիշտ կամ որն է օգտակար, մի պահ կանգ առեք ու խորը շունչ քաշեք ու գնահատեք ձեր սեփական արտոնյան դիրքը։ Շատ քչերն են, որ ձեր չափ ժամանակ, ֆինանսներ կամ ցանկություն ունեն անելու էն, ինչ դուք եք անում, լինեք դուք փոփ աստղ, սոցիալական ցանցերում ինֆլուենսեր, Երևանում տժժացող ջահել, թե ուղղակի տնային տնտեսուհի։ Ուղղակի շնորհակալ եղեք, որ ձեր բախտն էդքան բերել է, որ ստիպված չեք սոված մնալ ուսման վարձ վճարելու համար, ստիպված չեք աշխատանքից աշխատանք չլվել, որ տան վարձ տաք, ստիպված չեք տուն-տեղը թողնել-հեռանալ, ամեն ինչ զրոյից սկսել, ստիպված չեք մի քանի ամիսը մեկ նոր աշխատանք փնտրել։ Ու եթե ձեր կյանքն էդքան լավ ու սիրուն դասավորվել ա, շնորհակալ եղեք ու հանգիստ ձեր կյանքն ապրեք՝ առանց փորձելու դա համընդհանուր դարձնել, որովհետև ամեն մարդ իր պատմությունն ունի, իր խնդիրներն ունի ու իր պատճառներն ունի այս կամ այն բանով զբաղվելու կամ չզբաղվելու համար։

Տնային տնտեսուհու իրականությունը Զոյա Փիրզադի «Չասված խոսքերում»

Պարսհակայ գրող Զոյա Փիրզադի «Չասված խոսքերը» (պարսկերեն բնագրի վերնագիրը՝ «Լույսերը ես կհանգցնեմ») Իրանի Աբադան քաղաքում բնակվող միջին խավի հայ ընտանիքի մասին է։ Պատմությունը պատմում է տնային տնտեսուհի Կլարիսը, որի ամուսինը՝ Արտուշը, նավթային ընկերությունում է աշխատում, դինջ ու անտարբեր, քաղաքական հովերով տարված մեկն է։ Երեք երեխաների խնամքով ու տնային գործերով հիմնականում զբաղվում է Կլարիսը, որը նաև պետք է հասցնի մոր ու քրոջ հետ լեզու գտնել, ընկերուհու խաթրը չկոտրել, լավ հարևանություն անել։

Կլարիսի՝ սովորական տնային տնտեսուհու կյանքը խառնվում է իրար, երբ իրենց դիմացի մայթին հայտնվում են նոր հարևանները՝ մի արիստոկրատ տատիկ իր կանաչաչյա որդու և դպրոցական թոռան հետ։ Փիրզադը վարպետորեն ստեղծում է խիստ բարդ ու խճճված հարաբերություններ վեպի գործող անձանց միջև, ու ընթերցողն այդ ամենին ծանոթանում է Կլարիսի տեսանկյունից։

Կլարիսի կերպարի շնորհիվ կոտրվում է տնային տնտեսուհիների մասին բազմաթիվ կարծրատիպեր։ Վեպում Կլարիսը բոլորի հետ լեզու գտնողի, բոլորին հաշտեցնողի ու որևէ բան համոզողի դեր է կատարում։ Օգնության համար նրա մոտ են վազում բոլորը՝ ամուսինը, երեխաները, ընկերուհին, անգամ դիմացի հարևանը։ Բոլորին օգնելով՝ Կլարիսը մոռանում է իր մասին, բայց նաև հոգնում է, մի օր ափերից դուրս է գալիս ու սկսում պահանջել, որ նաև իր ցանկությունները հաշվի առնվեն։

Վեպը կարդալիս հաճախ գլխացավ էի ունենում։ Կարծում եմ՝ հենց գլխացավ առաջացնելու ունակությունը գրքի ամենաուժեղ կողմն է։ Քանի որ այն պատմվում է տնային տնտեսուհի Կլարիսի տեսանկյունից, ընթերցողը նաև առաջին ձեռքից իմանում է, թե ինչ է նշանակում տնային տնտեսուհի լինել։ Կլարիսի ուշադրությունն ամեն վայրկյան որսում է շրջապատում բացարձակապես ամեն ինչ․ հատակին փշուր կա, պետք է մաքրել, ամուսինը հետը խոսում է, երեխաներն ինչ-որ բան են ուզում կամ կռվում են, հյուրեր են գալիս, պետք է հասցնել, պետք է միաժամանակ նաև ընթրիքը սարքել, հեռախոսին պատասխանել, սեփական մտքերը կառավարել, հույզերը զսպել։ Սովորական ընթերցողի մոտ այս ամենից գլխացավ է առաջանում, իսկ տնային տնտեսուհի էսպիսի հսկայական աշխատանք կատարելու վարպետ է, մի վարպետ, որի հմտությունները ոչ ոք չի գնահատում։

Երբ պատվիրում էի գիրքը, մտածում էի՝ անգլերեն կարդամ, որովհետև, միևնույն է, հայերենն էլ թարգմանություն կլինի․ ի՞նչ տարբերություն։ Ի վերջո, Մերձավոր արևելքում տեղի ունեցող բազմաթիվ վեպեր եմ կարդացել անգլերեն, Փիրզադի «Չասված խոսքերը» դիտարկում էի որպես դրանցից մեկը։ Բայց Փիրզադի վեպը իմ կարդացած անգլերեն գրքերից ամենահայկական գիրքն է, ու անգլերեն կարդալը սխալ էր թվում, այն աստիճանի, որ ուզում էի վերջացնելուց հետո մի անգամ էլ հայերեն կարդալ, մինչև որ իմացա, որ հայերեն թարգմանություն, ցավոք, չկա։ Բայց գիրքը հայ ընթերցողի համար է գրված․ այնտեղ չի ասվում, թե Հովհաննես Թումանյանն ու Սայաթ-Նովան ովքեր են, «բարև» բառը չի թարգմանվում, չի բացատրվում, թե հալվան ինչ է (շատ ուշ միայն նկատեցի, որ հատուկ ոչ հայ ընթերցողի համար գրքի վերջում բառարան կա)։

Ու քանի կորոնավիրուսը գնալով ավելի է հետաձգում Հայաստան գալս, իմ՝ ձեռք բերվելից հայերեն գրքերի ցանկին ավելանում են նաև Զոյա Փիրզադի երկու գրքերի հայերեն թարգմանությունները։

Սամանթա Շվեբլինի «Փոքրիկ աչքերը»

Սամանթա Շվեբլինի «Փոքրիկ աչքերը» (իսպաներեն վերնագիրը՝ «Կենտուկիներ») այս տարվա Բուքերյան մրցանակի լոնգլիսթում է։

Գրքի բովանդակությունը կառուցված է կենտուկի կոչվող խաղալիքի վրա․ կենտուկին փափուկ խաղալիքի տեսքով թվային սարք է, որ կարող ես գնել ու տանը պահել։ Կենտուկին կառավարում է մեկ ուրիշը իրա տանը նստած՝ համակարգչով կամ տաբլետով։ Այսպիսով, կառավարողը տեսնում ու լսում է կենտուկիի տիրոջ տան անցուդարձը, բայց կենտուկիի տերը գաղափար չունի, թե ով է ու որտեղից է այն կառավարում, եթե, իհարկե, հաղորդակցման հնարամիտ միջոցներ չի գտնում։

«Փոքրիկ աչքերի» հերոսները աշխարհի տարբեր հատվածներում բնակվող, տարբեր տարիքի, սեռի ու ազգության մարդիկ են, որոնց մի բան է միավորում․ միայնությունն ու այլ մարդկանց հետ մտերմանալու ուժեղ ցանկությունը։ Կենտուկին կարծես պետք է որ այդ բացը լրացնի, բայց միակողմանի հաղորդակցությունը շատ դժվար է, ու բոլորն էլ փորձում են այլընտրանքային կապ հաստատել մյուս կողմի հետ։

Գիրքը լրացուցիչ իմաստ է ստանում այն ժամանակներում, երբ բոլորս ֆիզիկապես կտրված ենք մեր ընկերներից ու հարազատներից, երբ կապի միակ միջոցն ինտերնետն է, ու տեսախցիկներով ու միկրոֆոններով մտնում ենք միմյանց տներ։ Կենտուկին այս ամենից մի քայլ այն կողմ է․ նույնը, բայց միակողմանի, բայց անծանոթի հետ։ Ի՞նչն է մարդկանց դրդում անծանոթներին թույլ տալ իրենց տուն մտնել կամ ի՞նչն է դրդում ուզենալ անծանոթի կյանքին հետևել։ «Փոքրիկ աչքերում» Շվեբլինն այս հարցերն է քննում՝ տարբեր կերպարների խիստ տարբեր մոտիվացիաներն առաջ քաշելով։ Բայց գրեթե բոլորին միավորում է մի բան․ նրանք փորձում են իրենց իրականությունից փախչել ու այլ իրականության մեջ մտերմություն գտնել։

Թվում է՝ կենտուկիների գոյությունը կարող են աշխարհը քաոսի վերածել։ Բայց իրականում բոլոր պատմությունները առօրեական են, մարդկային ու իրական, իսկ չարաշահումները, դրանցից մի քանիսն ինչքան էլ ահավոր լինեն, զարմանալի չեն ու լրիվ տեղավորվում են մարդկային հասարակության տրամաբանության մեջ՝ թե՛ դրական, թե՛ բացասական իմաստով։

Վերջում Շվեբլինը քննում է նաև արվեստ-իրականություն խնդիրը․ ի՞նչ կլինի, եթե կենտուկին արվեստագետի ձեռքն ընկնի։ Որտե՞ղ է արվեստի ու իրականության սահմանը։ Կարո՞ղ է արդյոք արվեստագետը ուրիշի պատմությունն առանց հարցնելու արվեստի գործ դարձնել։ Իրավունք ունի՞ արվեստագետն ուրիշին հենց այդպես մերկացնել հանդիսատեսի առաջ։ Արժե՞ անձի զգացմունքները զոհել հանուն արվեստի։

Ինչպես «Տենդային երազում» Շվեբլինը կոտրում էր սարսափի սահմանները, «Փոքրիկ աչքերում» էլ կոտրում է գիտաֆանտաստիկի սահմանները՝ պատմելով այնպիսի սարքերի մասին, որոնք ներկայիս տեխնոլոգիական առաջընթացի պայմաններում կարող են հանգիստ գոյություն ունենալ, բայց քանի չկան, ուրեմն ֆանտաստիկ են։

 

Հանան ալ-Շայխի «Եղնիկի մուշկը» կամ «Ավազի և զմուռսի կանայք»

Լիբանանցի գրող Հանան ալ-Շայխի «Եղնիկի մուշկը» վեպի արաբերեն վերնագիրն անգլերեն դարձել է «Ավազի և զմուռսի կանայք»։ Ու հենց այդ վերնագրով գիրքն էր, որ մեր մոտակա գրախանութից պատվիրեցի՝ առանց իմանալու, թե ինչ եմ կարդալու․ կորոնավիրուսի օրերին գրքերս վերջանում են շատ արագ, իսկ մեր տարածքի փոքր բիզնեսներին աջակցություն է պետք։

Բայց պարզեցի, որ վերնագիրը միակ փոփոխությունը չէ, որ վեպի անգլերեն թարգմանությունը կրել է․ վերադասավորվել են նաև առանձին հատվածները։ Միշել Հարթմանի վերլուծությունը քննադատում է այս փոփոխությունները՝ պնդելով, որ անգլերեն թարգմանությունը փորձել է նաև փոխել այն, թե ինչի մասին է վեպը ու մեկ ուրիշ կերպարի շեշտադրել որպես գլխավոր հերոսի։ Երբ կարդում ես գրքի հետևի կազմի նկարագրությունը, թվում է՝ գովազդվում է մի գիրք այն մասին, թե ինչ վատ է ամեն ինչ արաբական աշխարհում, թե ինչպես է ծայրահեղ հայրիշխանությունը ճնշում կանանց ու թե ինչպես են այս խեղճ կանայք ազատություն ուզում։ Այդպե՞ս է արդյոք։

Ասել, թե «Ավազի և զմուռսի կանայք» օպրեսիվ համակարգում ազատության տենչացող կանանց մասին գիրք է կնշանակի վեպը պրիմիտիվացնել ու բաց թողնել բազմաթիվ նրբերանգներ ու ենթաշերտեր ու կնշանակի նաև պարզապես չնկատել այն պատմությունը, որը հեղինակը փորձում է պատմել վեպի չորս կանանց անունից։

Վեպը տեղի է ունենում մի անանուն անապատային արաբական պետությունում, որտեղ բազմաթիվ այլ հիմնարար իրավունքներից բացի նաև մեքենա վարելու ու առանց ամուսնու թույլտվության ճամփորդելու իրավունք չունեն (Սաուդյան Արաբիա անունը ոչ մի տեղ չի հիշատակվում)։ Վեպի չորս բաժինները չորս տարբեր կանանց պատմություններ են՝ իրենց տեսանկյունից։ Նրանց պատմությունները տարբեր տեղերում հատվում են, թեև չորսն էլ ապրում են շատ տարբեր կյանքերով։ Լիբանանից ամուսնու ու որդու հետ եկած Սուհան է, որ անապատում ձանձրանում է․ էնտեղ կանանց համար աշխատանք գտնելը շատ բարդ է, իսկ գտնելիս էլ ոչ մասնագիտական աշխատանք է կատարում։ Ինչ-որ ինստիտուտում (հավանաբր լեզվի դպրոց) և խանութում աշխատելուց հետո բուհավարտ Սուհան դուրս է գալիս աշխատանքից, իսկ հետո որոշում է վերադառնալ Լիբանան․ անապատում չի դիմանում։ Տեղացի Թամրն է, որը ստիպված է լինում հացադուլ անել, որ եղբայրը թույլ տա, որ կրթություն ստանա (Սուհան նրա ուսուցիչն է)։ Ամերիկացի Սյուզանն է, որը նույնպես անապատ եկել է ամուսնու հետ ու իրար հետևից արաբ սիրեկաններ է ձեռք բերում, չնայած որ ակնհայտորեն արաբներին վերևից է նայում։ Սուհայի ընկերուհին է։ Չորրորդ կինը նույնպես տեղացի է՝ Նուռը, ահավոր հարուստ, որն ամուսնուն օրերով ու ամիսներով չի տեսնում, բազմաթիվ սիրեկաններ ունի, ու այդ սիրեկաններից մեկը Սուհան է։

Այս չորս կանայք սկզբունքորեն շատ տարբեր են ու շատ տարբեր կերպ են հարաբերվում իրենց միջավայրի հետ։ Նրանցից երկուսը՝ Սուհան ու Սյուզանը, օտար են։ Ու թեև Սուհան ինքն էլ արաբ է ու տեղի լեզուն գիտի, դա չի խանգարում, որ իր միջավայրը խիստ հետամնաց ու պահպանողական ընկալի։ Նույնն էլ Սյուզանն է անում, բայց ի տարբերություն Սուհայի, Սյուզանն ուզում է անապատում մնալ, որովհետև այստեղ իրեն յուրահատուկ է զգում․ արաբ տղամարդիկ հետևից ընկած են։ Իսկ ԱՄՆ-ում հասարակ տնային տնտեսուհի էր։

Թամրն ու Նուռը, թեև տեղացի են, երկուսը խիստ հակադիր կյանքեր ունեն․ Թամրն աղքատ ընտանիքից է, Նուռը՝ հարուստ, Թամրի համար ազատությունը չամուսնանալն է․ իր նախկին երկու ամուսինները սահմանափակում էին իր կյանքը։ Նուռի համար ազատությունն ամուսնանալն է, որ ստիպված չլինի հոր հաշվին ապրել։ Թամրն անապատից ոչ մի տեղ գնալ չի ուզում, իսկ Նուռն անընդհատ փորձում է արտասահման փախչել, մինչև ամուսինը թաքցնում է Նուռի անձնագիրը։ Թամրը ճանապարհ է հարթում ու իր ազատությունը գտնում հենց պահպանողական միջավայրի մեջ՝ միջավայրն իրեն ենթարկելով, իսկ Նուռի ազատությունը անապատից դուրս է․ հենց ինքնաթիռ է նստում, զուգարանում հագուստը փոխում է։ Ի վերջո, Թամրը հասնում է նրան, որ բացում է իր երազած հագուստի արհեստանոցը, չնայած որ ստիպված է լինում թե՛ խիստ պահպանողական եղբոր, թե՛ համակարգի դեմ կռիվ տալ․ անգամ բանկ գնալիս իր անչափահաս որդուն պիտի հետը տանի, ինքը դրսում սպասի, որ որդին գործարքը կատարի, դուրս գա։

Թամրի ու Նուռի պատմությունները նաև բացահայտում են, որ անապատում ազատությունը դասակարգային է․ հարուստները կարող են անձնական ինքնաթիռով մեկնել Եվրոպա, ուզածների չափ շրջել գիշերային ակումբներում, հագնել ինչ ուզում են, քնել ում հետ ուզում են, հետո հետ գալ անապատ, աբայան քաշել վրաները ու պարկեշտ մահմեդական ձևանալ։ Անգամ անապատում էլ հարուստներն ունեն իրենց մասնավոր փարթիները, որտեղ նորից ինչ ուզում հագնում են, ինչ ուզում, անում են։ Իսկ աղքատ Թամրը չունի այդ հնարավորությունը․ նրան տասներկու տարեկանից ամուսնացնում են ու նրան շրջապատող տղամարդիկ ամեն կերպ արգելում են անել իր ուզածը, մինչև իր համառության շնորհիվ կարողանում է արհեստանոց բացել։

Սուհայի ու Նուռի սիրավեպը բացահայտում է առաջադեմ լինելու հարաբերականությունը։ «Հետամնաց» անապատի տեղացի Նուռի համար կնոջ հետ հարաբերություն ունենալը տարօրինակ չէ․ ինքն ամուսնացած է եղել նույնասեռական տղամարդու հետ, ինքն էլ բազմաթիվ թե՛ կին, թե՛ տղամարդ սիրեկաններ է ունեցել։ Բայց «առաջադեմ» Սուհայի համար կնոջ հետ լինելը սարսափելի մի բան է, չի կարողանում մարսել ու ընդունել, չնայած որ սեռական ցանկությունը կա, առաջին անգամվանից հետո նորից ու նորից է գնում Նուռի մոտ։ Ու ի վերջո հավանաբար հենց Նուռի հետ հարաբերությունն է պատճառ դառնում, որ վերջնականապես որոշի հեռանալ անապատից։

Նուռի օրինակով նաև կոտրվում է այն կարծրատիպը, թե արաբ կանայք միայն երեխա ունենալու ու տուն պահելու համար են․ Նուռը չի ուզում երեխա ունենալ, երբ հղիանում է, ուզում է աբորտ անել, նորածնին չի ուզում խնամել, իր հին կյանքին է ուզում է վերադառնալ։ Տան գործերով չի զբաղվում և կարող է իրեն այդ ճոխությունը թույլ տալ․ ծառաներն են տան գործերն անում։

Վեպում հետաքրքիր կերպարներ են նաև երկու տղամարդիկ՝ Մաազը և Սալեհը։ Առաջինը Սյուզանի արաբ սիրեկանն է, որի հետ Սյուզանն ամուսնանալ է ուզում, իսկ երկրորդը Նուռի՝ ԱՄՆ-ում կրթություն ստացած ամուսինն է։ Մաազն ավանդապաշտ մահմեդական է, առանձնապես հարուստ չէ, անապատից դուրս ոչ մի տեղ չի եղել, կարծես առանձնապես կրթություն էլ չունի։ Բայց գլուխը կորցրել է Սյուզանի մազերի ու աչքերի գույնից։ Սյուզանը Մաազի հետ մեկնում է եվրոպական ինչ-որ պետություն, որտեղ Սյուզանը սկսում է ամաչել Մաազի խիստ անմիջական պահվածքից։

Սալեհը, ի տարբերություն Մաազի, խիստ առաջադեմ է կամ համենայնդեպս ուզում է էդպիսին լինել։ Երբ Նուռի հետ նոր էր սկսել հանդիպել, երկար-բարակ փիլիսոփայական ճառեր էր ասում, որ «իրար լավ ճանաչեն», մինչդեռ Նուռը միայն ու միայն մի պարզ բան էր ուզում․ սեքս։ Ամուսնանալուց հետո էլ փորձում է կնոջը կրթել՝ զանազան գրքեր տալով, որ կարդա, անգլերեն սովորացնելով ու սխալներն ուղղելով, իսկ հետագայում նաև թույլ տալով, որ ուզածի չափ ճամփորդի։ Բայց Սալեհը, ինչքան էլ փորձի առաջադեմ ձևանալ, միևնույն է, օգտվում է իրեն շնորհված իրավունքից՝ կնոջը պարտադրելով, որ Լոնդոնից վերադառնա ու պահելով անձնագիրը․ պատվի հարց է, մարդիկ սկսել էին բամբասել Նուռի արտասահամանյան արկածներից։

Մաազն ու Սալեհը մի ընդհանրություն ունեն․ երկուսն էլ ամերիկացիներին պաշտում են, բայց Մաազի համար դա զուտ բնազդային, սեռական մակարդակի է (դե ամերիկացի կանայք իրենց մարմինները չեն ծածկում), իսկ Սալեհի համար՝ ինտելեկտուալ․ ամերիկացի Սալլիին հարգում-պատվում է, Նուռին էլ կշտամբում, որ Սալլիին բանի տեղ չի դնում։

Վեպում նաև հակադրվում են ամերիկյան ագահությունն ու եսասիրությունն ու արաբական առատաձեռնությունը։ Երբ Սյուզանենց ծառան հիվանդանում է ու բժշկի կարիք է ունենում, Սյուզանն անհանգստանում է, որ իրենք պիտի վճարեն բժշկի համար։ Այդ պահին Մաազը գրպանից փող է հանում ու վճարում ծառայի բուժման համար։ Մաազը նաև Սյուզանին է նվիրում ցանկացած զարդեղեն, որ Սյուզանի դուրը գալիս է։ Իսկ երբ Սյուզանի ամուսինն աշխատանքը կորցնում է, ու հինգ օրից պիտի մեկնեն անապատից, Սյուզանն ուզում է Մաազին օգտագործել՝ անապատում մնալու կեցության իրավունքը երկարացնելու համար։ Չնայած որ այլևս չէին հանդիպում, գնում է Մաազենց տուն, դուռն այնքան ծեծում, որ բացեն, բացելուց հետո նոր նկատում է, որ Մաազը հիվանդ է, հիվանդ է նաև նորածին որդին ու Մաազի կինը․ բոլորը սիֆիլիս ունեն։ Սյուզանը եզրակացնում է, որ Մաազն իրեն օգնել չի կարող, ու լավ է, որ իրեն էլ չի վարակել, հեռանում է։

Վեպի արաբերեն տարբերակում պատմությունների հերթականությունն է․ Սուհա, Նուռ, Սյուզան, Թամր, իսկ անգլերենում՝ Սուհա, Թամր, Սյուզան, Նուռ, Սուհայի էպիլոգ։ Թե՛ գրականագիտական, թե՛ ընթերցողների ռիվյուներում տեսել եմ, որ հերթականությունը փոխելը փոխում է նաև, թե ում մասին է պատմությունը․ արաբերեն տարբերակում այն ավարտվում է Թամրի պատմությամբ, հետևաբար նրանով, որ խիստ պահպանողական հայրիշխանական միջավայրում Թամրը կարողացել է հասնել իր ուզածին, իսկ անգլերեն տարբերակում՝ Նուռ-Սուհայով, հետևաբար Նուռի ու Սուհայի սիրավեպն առաջին պլան է մղվում։ Իհարկե, արաբերեն տարբերակի մասին ոչինչ ասել չեմ կարող, բայց դժվար՝ անգլերեն տարբերակը նման նպատակ ունենար։ Համենայնդեպս, ես նույնասեռական սիրավեպի շեշտադրություն չտեսա, այն պարզապես շոշափված բազմաթիվ թեմաներից մեկն էր։ Իսկ Սուհայի էպիլոգով վերջանալը լրիվ տրամաբանական էր․ ի վերջո, Սուհան մյուս երեք կերպարներին կապող օղակն էր թե՛ պարզապես որովհետև հենց ինքն էր երեքին էլ ճանաչում, թե՛ որովհետև Սուհան մյուսների արանքում էր․ արաբ, մշակույթին մոտ, ինչպես Նուռն ու Թամրը, բայց նաև օտար, դրսից եկած, ինչպես Սյուզանը։

Ի՞նչ (չ)են ասում թվերը

Վերջին օրերին գրեթե բոլորը րոպեն մեկ բացում են Worldometers կայքը և ստուգում նոր թվերը։ Ամեն նոր թիվ տեսնելուց սարսափահար են լինում ու վախեցած գրառումներ անում ֆեյսբուքում կամ թվիթերում։ Իհարկե, թվերին հետևելը լավ է, թվերը շատ ավելի ինֆորմատիվ են, քան առանձին պատմությունները ու նաև կարող են որոշակիորեն կանխատեսել, թե մոտ ապագան ինչպիսին է լինելու։ Բայց առանց հասկանալու, թե թվերն ինչպես են հաշվարկվում՝ կարող ենք սխալ եզրակացություններ անել, գերա֊ կամ թերագնահատել իրավիճակը։ Դրա համար ուզում եմ այս գրառմամբ անդրադառնալ, թե ինչ են նշանակում կայքում հայտագրված թվերը, ինչպես մեկնաբանել և հասկանալ դրանք։ Այստեղ կօգտագործեմ միայն արդեն գոյություն ունեցող տվյալներն ու Worldometers-ի գրաֆիկները ու նոր գրաֆիկներից ու հաշվարկներից զերծ կմնամ, բայց հետագայում կարիքի դեպքում առանձին գրառմամբ նաև նոր հաշվարկներ կանեմ։

Սկսենք սկզբից. կայք մտնելուն պես մեր աչքի առաջ են հայտնվում ամբողջ աշխարհի համար ամփոփված թվերը.

Այստեղ տեսնում ենք մեկ միլիոնից անցած սարսափազդու թվերը, 75 000-ն անցած մահերը և միայն 290 572 լավացումներ։ Բայց իրականությունն ավելի կամ պակաս սրասափազդու է. նախ հստակ հիշենք, որ ընդհանուր դեպքերի թիվը միայն թեստավորմամբ հաստատված դեպքերին է վերաբերում։ Այսինքն, բազմաթիվ թեթև ախտանիշներով հիվանդներ կան, որոնք չեն ախտորոշվել, գուցե մտքներով էլ չի անցել, որ կորոնավիրուսով վարակված են եղել, հատկապես սկզբի ժամանակներում, երբ համաշխարհային աղմուկ չկար։ Որոշ պետություններ բավարար թվով թվով թեստեր չունեն, որոշ պետություններ թեստավորում են միայն ծանր ախտանիշներ ունեցողներին, որոշ պետություններում առողջապահությունն ընդհանրապես հասանելի չէ բնակչության լայն շերտերին։ Իսկ որոշ պետություններ պարզապես ընթացքում փոխում են թեստավորման ռազմավարությունը։

Եկեք ուսումնասիրենք Դանիայի օրինակը։

Այստեղ առաջին դեպքը գրանցվել է փետրվարի 27֊ին։ Դրանից հետո էստեղի֊էնտեղից ավելանում էին դեպքերը. Իտալիայից վերադառնում էին արձակուրդի մեկնած դանիացիները, որոնք չէին հետևում ինքնակարանտինին, դեսուդեն պտտվում էին ու տարածում վարակը։ Իտալիայի հյուսիսից, Չինաստանից ու Իրանից եկածներին ու նրանց կոնտակտներին լայնամասշտաբ թեստավորում էին ու հայտնաբերում դեպքերը։ Եթե նայեք վերևի գրաֆին, կնկատեք, որ մարտի 8֊ից հետո նոր դեպքերի թիվը սկսում է կտրուկ աճել՝ մարտի 11֊ին անցնելով 200֊ը, իսկ հետո կտրուկ անկում է նկատվում։ Բանից անտեղյակը կարող է ասել. ի՜նչ լավ է, Դանիայում վիճակը կարգավորվում է։ Մինչդեռ իրականում մարտի 11֊ից հետո, երբ հայտարարվեց լոքդաունը, փոխվեց նաև թեստավորման ստրատեգիան. այսուհետ միայն ծանր ախտանիշներ ունեցողներն էին թեստավորվում։ Հետևաբար, այս թվերը պարզապես խաբուսիկ են ու չեն արտացոլում իրական պատկերը։ Իսկ մարտի 31֊ից նորից կտրուկ աճ ենք նկատում, ինչը կարող է անհանգստացնել։ Լոքդաունը չի՞ օգնում։ Դանիացիները հոգնե՞լ են կանոններին հետևելուց։ Ոչ, իրականում նորից փոխվել է թեստավորման ստրատեգիան. որոշել են նաև ավելի թեթև ախտանիշ ունեցողներին թեստավորել։ Այնուամենայնիվ, եթե նույնիսկ թեստավորման ստրատեգիան փոխելը հաշվի չառնենք, կարծես մարտի 21֊ից հետո նոր դեպքերի աստիճանական աճ է նկատվում։ Անհանգստանա՞նք, թե՞ ոչ։

Այս հարցին պատասխանելու համար եկեք հասկանանք, թե նոր դեպքերի թիվն ինչ է նշանակում։ Կարծում եմ՝ տրամաբանորեն հասկանալի է, որ ինչքան շատ վարակված կա, այնքան շատ նոր մարդկանց կարող են վարակել։ Բայց այդ թվերը կարող են տարբեր բան նշանակել՝ կախված նրանից, թե որքան է տվյալ պահին վարակվածների թիվը։ Եկեք վերցնենք Իտալիան։ Պետությունով մեկ կարանտինի այնտեղ անցան մարտի 9-ից։ Կարանտինի արդյունքները պետք է ենթադրաբար միայն մեկ շաբաթ անց նկատելի լինեին։ Եկեք համեմատենք մարտի 9-ի ու 16-ի թվերը։ Մարտի 9-ին գրանցվել է 1797 նոր դեպք, մարտի 16-ին՝ 3233։ Առաջին հայացքից թվում է, թե կարանտինը ոչ մի օգուտ չի տվել, որ ընդամենը մի շաբաթ անց դեպքերը կրկնապատկվել են, անհանգստանալու կարիք կա։ Բայց եկեք այդ թվերը մոտիկից ուսումնասիրենք։ Եթե վերցնենք մարտի 8-ին դեպքերի ընդհանուր թիվը ու հաջորդ օրվա նոր դեպքերը, ապա կտեսնենք, որ դեպքերի ընդհանուր թիվը մարտի 9-ին աճել է 24%-ով։ Նույն համեմատությունն անելով մարտի 15-ի և 16-ի համար տեսնում ենք, որ այդ աճն ընդամենը 13% է։ Իհարկե, հաստատապես եզրակացնելու համար, որ կարանտինային միջոցառումներն օգնում են, պետք է նոր դեպքերի նման հարաբերական նվազում արձանագրել ավելի տևական ժամանակահատվածում, քանի որ երբեմն նման տվյալները կարող են պատահական լինել կամ պայմանավորված լինել թեստավորման ռազմավարության փոփոխությամբ կամ այլ գործոններով։

Ինչ խոսք, կարելի է պնդել, որ այս թվերը մխիթարական չեն, առավել ևս որ մահերի թիվը, միևնույն է, աճում է, հիվանդանոցները գերծանրաբեռնված են և այլն։ Կարելի է վիճել, որ օրական աճը 13%-ի իջեցնելը դեռ մեծ նվաճում չէ, պետք է ավելիին ձգտել։ Բայց հարցն այն է, որ եթե կարանտինային միջոցառումներ չձեռնարկվեին Իտալիայում, թվերը շատ ավելի վատն էին լինելու։

Worldometers կայքն այժմ նաև ավելացրել է անցկացված թեստերի բացարձակ թիվը, ինչպես նաև ըստ 1 միլիոն բնակչության հարաբերական թիվը։ Սրանք նույնպես կարևոր թվեր են հասկանալու համար, թե որքանով են հաստատված թվերն իրականությանը մոտ։ Վերջերս հաճախ բանավեճեր են ծավալվում, թե ինչպես է, որ Վրաստանում ու Ադրբեջանում դեպքերն ավելի քիչ են, ի՞նչ են մեր իշխանությունները սխալ անում։ Հասկանալու համար եկեք նայենք ըստ 1 միլիոն բնակչության անցկացված թեստերին։ Այստեղ կտեսնենք, որ այս պահին Վրաստանն ընդամենը 692 թեստ է անցկացրել, Հայաստանը՝ 1735, Ադրբեջանը՝ 4438։ Ուրեմն, այնուամենայնիվ, գուցե Վրաստանում վիճակն այնքան էլ լավ չէ, որքան թվում է։

Այսպիսով, հասկացանք, որ միայն հաստատված թվերին նայելով դժվար է իրական պատկերի մասին պատկերացում կազմել։ Իսկ գուցե մահացությունն ավելի՞ ճշգրիտ պատկեր կտա։ Բնական է, բավարձակ թվերով ոչինչ չենք կարող ասել, պետք է հարաբերական թվերին նայենք։ Խնդրի մի կողմն է, որ չիմանալով, թե իրականում քանի դեպք կա, անհնար է հաշվարկել, թե նրանցից քանի տոկոսն են մահով ավարտվում։ Բայց մեկ այլ խնդիր է նաև այն, թե ինչպես են մահերը հաշվարկվում։ Թվում է՝ մահը մնում է մահ, թեստավորման ռազմավարության հետ կապ չունի։ Բայց նույնիսկ կորոնավիրուսից մահը միանշանակ չէ։ Դանիան, օրինակ, վերջերս փոխեց մահերը հաշվելու ռազմավարությունը, ինչի արդյունքում մահերի կտրուկ աճ նկատվեց։

Բանն այն է, որ կորոնավիրուսից մահացողներից շատերը բազմաթիվ ուղեկցող հիվանդություններ ունեն, ու նրանցից շատերը դեռ մինչև կորոնավիրուսով ախտորոշվելն էլ բավական ծանր վիճակում են գտնվել (չէ՞ որ մարդիկ մեռնում էիննաև կորոնավիրուսի ի հայտ գալուց առաջ ու մեռնում էին այլ պատճառներից)։ Դանիայում այս պահին կորոնավիրուսից մահացություն է համարվում վերջին երեսուն օրերի ընթացքում դրական թեստ ունենալը, եթե նույնիսկ մահվան անմիջական պատճառը կորոնավիրուսը չէ։ Իսկ օրինակ Շվեդիան որոշակի ուշացումով է հաղորդում մահվան դեպքերի մի մասը, այսինքն՝ այսօրվա դեպքերը կարող են քիչ թվալ, բայց վաղն այսօրվա դեպքերը կթարմացվեն, կփոխվի ընդհանուր թիվը, բայց դա չի երևա կարմիրով նշված մահվան նոր դեպքերի վանդակում։

Մահացությանը նայելիս հաջորդ խնդիրն այն է, որ եթե նույնիսկ մահացությունը նույն մեթոդով հաշվարկվեր ամեն տեղ, ու իմանայինք, թե քանի հոգի է վարակված, մահացությունն իրականությունը չէր արտացոլելու, որովհետև մենք համեմատում ենք հիվանդության տարբեր փուլերում գտնվող անձանց, այսինքն՝ վարակվածներից շատերը կարող են դեռ մահանալ։ Այդ պատճառով է, որ Worldometers կայքը մահացությունը հաղորդում է ըստ փակված դեպքերի (լավացած կամ մահացած):

Էստեղ տեսնում ենք, որ աշխարհի կտրվածքով միջինում փակված դեպքերի 21%-ն ավարտվում է մահով։ Այս թիվը շատ ավելի սարսափելի էր պանդեմիայի սկզբնական փուլում (40-50%)։ Արդյոք սա արտացոլու՞մ է իրականությունը։ Եթե նայենք մահացությանը, մահը անկախ նրանից, թե ինչպես է որոշվում, բացարձակ է ու անվիճելի։ Բայց ի՞նչ է նշանակում լավացում։ Եկեք նորից նայենք Դանիային։

Այս գրաֆն ըստ ամսաթվերի ցույց է տալիս, թե Դանիայում փակված դեպքերի ընդհանուր թվի քանի տոկոսն է մահվամբ (նարնջագույն) ու քանիսը լավացմամբ (կանաչ) ավարտվել։ Տեսնում ենք, որ մարտի 5-ից մարտի 13-ը կայուն կերպով լավացումը 100% է։ Կարծես հրաշալի ցուցանիշ է, չէ՞։ Իրականում մինչև ապրիլի 1-ը լավացման միայն մի դեպք է գրանցված եղել, հետևաբար լավացումը 100% է եղել մինչև առաջին մահվան գրանցումը մարտի 14-ին, որից հետո մահացության աճի հետ ու առանց լավացման դեպքերի մահացությունը սկսել է մոտենալ 100%-ի, իսկ լավացումը՝ գրեթե զրոյի։ Իսկ ի՞նչ փոխվեց ապրիլի 1-ին։

Քանի որ այսքան ժամանակ առողջապահական համակարգը կենտրոնացած է եղել ծանր դեպքերի ու մահերի վրա, լավացման դեպքերի վրա ոչ ոք չի կենտրոնացել։ Բայց ըստ երևույթին ԱՀԿ-ի պահանջներից ելնելով ստիպված են եղել հաշվարկել նաև լավացման դեպքերը։ Առանց լավացման թվերի նաև անհնար կլիներ համաճարակի իրական վիճակը գնահատել։ Էդպիսով, ապրիլի 1-ին Դանիան հաղորդում է լավացման 893 դեպք։ Բանից անտեղյակը կարող է կարծել, որ Դանիայում հանկարծակի դրական դինամիկա է նկատվել։ Բայց պարզապես սկսել են Դանիայում որպես լավացում հաշվել բոլոր նրանց, ովքեր ախտորոշվել են կորոնավիրուսով, բայց 14 օր և ավելի նրանցից տեղեկություն չունեն (չեն մահացել, չեն հոսպիտալացվել, բժշկի չեն դիմել)։ Կատարյա՞լ եղանակ է։ Իհարկե ոչ, որովհետև չի բացառվում, որ թեև փոքրաթիվ, բայց կլինեն դեպքեր, որ ախտորոշվելուց 14 օր անց ծանր ախտանիշներ կունենան։ Ավելին՝ ամեն պետություն լավացում հաշվելու իր տարբերակն ունի։ Հայաստանում, եթե իշխանությունները ճիշտ են հաղորդում, թեստի կրկնակի բացասական արդյունքներն են։ Այսպիսով, մահացությունն ըստ փակված դեպքերի հաշվարկելը նույնպես ճշգրիտ չէ։

Ուրեմն ի՞նչ անել։ Արհամարհե՞լ այս թվերը։ Իհարկե ոչ։ Թվերն ինֆորմատիվ են, թվերը շատ բան են հաղորդում պանդեմիայի ներկայիս իրավիճակի մասին, բայց շատ կարևոր է ամեն նոր թիվ տեսնելիս խուճապի մատնվելուց ու շտապ եզրակացություններ անելուց առաջ հասկանալ, թե այդ թվերն ինչպես են ձևավորվում։ Worldometers կայքն ինքը ամեն պետության էջում առանձին նշումներ է տեղադրում, որտեղ կարելի է որոշակի տեղեկություններ գտնել թվերի ձևավորման վերաբերյալ։ Կարդացեք այդ նշումները, փորփրեք նաև ամեն պետության ազգային հաղորդագրությունները։ Այս ամենը կօգնի առավել սթափ գնահատել իրավիճակը և հասկանալ՝ կա՞ դրական միտում, թե՞ ոչ։

Բոլոր պատկերները Worldometers կայքից։

Երեք օր կարանտինի մեջ

Մարտի 12֊ին արթնացանք նոր իրականության մեջ. տնից դուրս գալու ենք միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում, բոլոր ժամանցային միջոցառումները չեղարկված են կամ տեղափոխված առցանց տիրույթ։ Մեր երեք սենյականոց բնակարանը երեք հոգու համար անտանելի փոքր էր դարձել։ Մեր շվեդ տնկիցը տեղը չէր գտնում։ Ես չէի կարողանում աշխատել։ Աշխատանքային մեյլս պայթում էր նամակներից. վերջապես համալսարանի ղեկավարությունն առցանց դասավանդման հանձնարարական էր ուղարկել, ու բոլորս խառնվել էինք իրար։ Կոլեգաներիցս շատերը տանն են երեխաների հետ, ինչն աշխատելն անհնար է դարձնում։ Դրան գումարած անընդհատ փոխվող աշխարհը ու անընդհատ լուրերը ստուգելու մոլուցքը. նայում ես թվերին, գլուխդ տարուբերում։ Իսպանիան դեռ չի հասկանում, Ֆրանսիան դեռ չի հասկանում, Միացյալ Թագավորությունը դեռ չի հասկանում։

Պատշգամբում տաք շոկոլադով

Հենց առաջին օրը կամավորական խմբեր ձևավորվեցին, որ ծերերին ու քրոնիկ հիվանդություններ ունեցողների գնումները կատարեն։ Քաղաքական բանավեճերը դադարեցին, ու խորհրդարանը միաձայն կորոնավիրուսի համաճարակի դեմ միջոցառումների օրենք ընդունեց։ Խուճապի մեջ դանիացիները խանութները սրբեցին։

Մարտի 13֊ին մի խումբ կոլեգաներով նախաձեռնում ենք առցանց հանդիպում։ Սովորաբար ուրբաթ օրերը հանդիպում էինք մի սենյակում ու լուռ մեր հոդվածների վրա աշխատում։ Որոշեցինք, որ կարանտինը մեզ չի խանգարի, ու նույնն արեցինք առցանց։ Բայց հենց այդ ժամանակ էր, երբ տնկիցս եկավ ու խորհուրդ հարցրեց. գնա՞մ Շվեդիա, թե՞ չգնամ։ Ասացի, որ եթե ուզում է գնալ, պիտի հենց էդ պահին գնա, որովհետև կամուրջը փակելու են։ «Կարծու՞մ ես»,֊ հարցրեց։ Բայց ճամպրուկը հավաքեց ու գնաց կայարան՝ առաջին Կոպենհագեն֊Ստոկհոլմ գնացքը նստելու։

Ժամը յոթին վարչապետ Մետտե Ֆրեդերիկսենը նորից ասուլիս էր տալու։ Արդեն սովորել ենք, որ երբ վարչապետն ասուլիս տալիս, ուրեմն ինչ֊որ լուրջ բան է հաղորդվելու։ Ես հյուրասենյակում առցանց յոգա էի անում ու մտածում էի՝ կվերջացնեմ, նոր կգնամ, կիմանամ, թե վարչապետն ինչ է ասում։ Բայց երբ խոհանոցից եկող ձայնը լսեցի, վազեցի այնտեղ։ Այդ պահին հայտարարվում էր, որ Դանիայի սահմանները մի ամսով փակվում են։ Մի ամսով ելումուտ չի լինելու՝ որոշ բացառություններով։ Եթե Շվեդիան ու Գերմանիան իրավիճակը լուրջ չեն ընդունում, ուրեմն Դանիան պիտի ավելի կոշտ միջոցների գնա։ Մետտե Ֆրեդերիկսենը շեշտեց, որ սա բոլորիս պատասխանատվությունն է, ու պիտի օգնենք միմյանց այս վիճակից դուրս գալու համար։ Հետո դիտեցինք Թրամփի ասուլիսը, որտեղ գովում էր Ռոշը և Գուգլը որպես լավ բիզնեսներ։

Իսկ այսօր՝ երրորդ օրը, երբ նաև շաբաթ էր, կամաց֊կամաց սկսեցի սովորել նոր իրականությանը։ Օրն արևոտ էր. հազվագյուտ բան Դանիայում։ Նախաճաշից հետո Մորթենն ու ես դուրս եկանք զբոսանքի. կարճ զբոսանքները մեր կարանտինի մի մասն են դարձել։ Դուրս ես գալիս փողոց ու մարդկանցից որոշակի հեռավորություն պահում։ Նման է համակարգչային խաղի. ոմանք արագ են քայլում, ոմանք՝ դանդաղ, ոմանք անկանխատեսելի են, ոմանք նեղ մայթերում են ու անպայման քո մոտով անցնելու են։ Քո խնդիրն է առնվազն 1-2 մետր հեռավորություն պահելը։

Բայց այսօրվա խաղի լեվելը բավական բարդ էր. արևն ամբողջ թաղամասին դուրս էր հանել։ Մարդիկ քայլում էին խմբերով՝ ընտանիքներով, ու միմյանցից խուսափելն ահագին բարդ գործ էր դարձել։ Դրա համար երբ հասանք մոտակա այգին ու տեսանք, որ բոլորն այնտեղ են, շրջվեցինք ու վերադարձանք տուն։ Կառլսբերգ քաղաքի մի կետում կարող էիր արևի տակ կանգնել էնպես, որ շրջակայքում ոչ ոքի չտեսնեիր։ Բայց հազի ձայները բոլոր կողմերից արձագանքում էին։

Որպես քաղաքի պատասխանատու բնակիչներ՝ շուտ վերադարձանք տուն ու որոշեցինք արևի մնացած մասը պատշգամբում վայելել։ Մորթենը վերարկուով, ես՝ ադյալով փաթաթված նստեցինք պատշգամբում։ Կողքի հարևաններն էլ իրենց պատշգամբում էին։ Ժպտացինք իրար. «բոլորս նույն օրի ենք, բայց դե արևը ո՞նց բաց թողնենք»։

Որոշ կուսակցություններ ակտիվացան ու սկսեցին ցեխ շպրտել կառավարության վրա։ Օրվա ընթացքում իմացանք, որ Դանիայում առաջին մահը կա. 81 տարեկան տղամարդ բազմաթիվ ծանր հիվանդություններով, որի մոտ նաև կորոնավիրուս է հայտնաբերվել։ Տխրեցինք. ասես ծանոթ մարդ մահացած լիներ։ Էստեղ համաճարակը բոլորիս խնդիրն ու պատասխանատվությունն է դարձել։

Օրը շարունակվեց գիրք կարդալով (վերջացրեցի Շահրնուշ Պարսիպուրի «Կանայք առանց տղամարդկանց» վեպը), արդեն սովորական դարձած րոպեն մեկ լուրերն ու սոցիալական ցանցերը ստուգելով ու առցանց յոգայի դասով։ Ժամը յոթի պատշգամբային փարթին չստացվեց. դանիացինե՞րն են լուրջ, թե՞ դեռ ցուրտ է։

Երեք օր է՝ խոսում եմ տարբեր երկրներում գտնվող ընկերներիս հետ. ԱՄՆ, Սլովենիա, Իտալիա, Բելգիա։ ԱՄՆ֊ում ոչինչ չեն անում։ Սլովենիայում դեպքերը հայտնաբերելուց անցել են տարածումը կանխելուն։ Իտալիայում երեկոյան բոլորը պատշգամբ են դուրս գալու երաժշտական գործիքներով։ Իմ՝ Բելգիայում բնակվող մի բուլղարացի ընկերուհի Երևանում էր դեռ այս առավոտ։ Վրաստանի սահմանը չեն թողել հատի, որովհետև ԵՄ քաղաքացի է։ Մոսկվայով է Բելգիա վերադառնում։

Վաղը կիրակի է։ Այս անգրաֆիկ ու անշարժ կյանքը հոգնեցնող է, բայց բոլորս գիտենք, որ տանը մնալն այն գինն է, որ վճարում ենք առողջապահական համակարգը չծանրաբեռնելու, բազմաթիվ կյանքեր փրկելու ու Իտալիայի օրը չընկնելու համար։ Ու վաղն առավոտյան նորից պատշգամբ դուրս կգանք ու կբարևենք հարևաններին։

Կորոնավիրուս. Դանիան փակվում է

Աշխատանքից տուն գնալիս դասագիրքը հետս վերցրի. եթե անցնենք առցանց դասավանդման, դասախոսությունները պատրաստելիս գիրքը պետք կգա։ Վերջին օրերին ամեն ինչ այնքան արագ է զարգանում, որ հաջորդ օրվա դասախոսությունս կարող է չեղարկվել, Դանիայում ամեն ինչ կարող է կանգնեցվել ես մնամ Օրհուսում՝ իմ վաթսունն անց տնկիցի հետ մի բնակարանում փակված։ Սարսափում էի այդ մտքից, որովհետև չէի ուզում վարակել տնկիցիս։ Դեռ առավոտյան համալսարանի բոլոր միջոցառումները, բացի դասավանդումից չեղարկվել են։ Նախորդ օրը հայտարարվել էր, որ հասարակական տրանսպորտից հնարավորինս խուսափենք։ Կոպենհագեն֊Հռոմ և Հռոմ֊Երևան չվերթները չեղարկվել են։ Հռոմ գնալը հետաձգեցինք հունիս, Երևան գնալը՝ չգիտեմ։

Երկու ժամից վարչապետը մամլո ասուլիս էր տալու, ու ըստ դրա հասկանալու էի՝ հաջորդ օրը դաս ունեի՞, թե՞ ոչ։ Տուն մտա ու ուսապարկս հավաքեցի։ Տարօրինակ զգացողություն էր. չգիտեի՝ ինչ վերցնել, ինչ տանել հետս։ Չգիտեի անգամ գնալու՞ էի, թե՞ չէ։ Մորթենը Օրհուս֊Կոպենհագեն վերջին գնացքի տոմս ուղարկեց, որ եթե ամեն ինչ փակվի, հասցնեմ Կոպենհագեն գնալ։

Վարչապետը ելույթ ունեցավ։ Զարմանալիորեն ամեն ինչ հասկանում եմ։ Խոսում է դանդաղ ու հստակ։ Ասում է, որ բոլորիս պատասխանատվությունն է խոցելի խմբերին պաշտպանելը։ Հետո անցնում հատուկ միջոցառումներին. ուրբաթ օրվանից դասերը դադարեցվում են ամեն տեղ, ամբողջ պետական սեկտորը փակվում է, մասնավորը շարունակում է աշխատել առայժմ, որ տնտեսությունը շատ չտուժի, սովի չենք պատրաստվում, համաճարակի ենք պատրաստվում, զուգարանի թուղթ ու սնունդ կուտակելու կարիք չկա։

Տոմսս հետ եմ տալիս, հաջորդ օրվա տոմս գնում, որ դասախոսությունից հետո գնացք նստեմ։ Շեֆիս մեյլ եմ գրում, հարցնում՝ դասախոսությունս չեղարկե՞մ, թե՞ չէ։ Պատասխանում է, որ չեղարկեմ։ Նորից վերջին գնացքի տոմս եմ գնում ու ինձ գցում կայարան. կես ժամից գնացքը մեկնում է։ Օրհուսում չեմ կարող ևս մի գիշեր մնալ. հասնեմ տուն, գոնե ապահովության մեջ լինեմ։ Նստում եմ գնացք։ Դանիացիները սուպերմարկետներում սնունդ ու զուգարանի թուղթ են կուտակում, իսկ ես՝ գնացքի տոմսեր։

Գնացքում բոլորն անհանգիստ են երևում։ Վերջին գնացքով Կոպենհագեն մեկնողներն են։ Այս անգամ ուղևորությունս անսովոր երկար է թվում։ Անընդհատ շուրջս եմ նայում. հասնելու եմ տուն ու տասնչորս օր կամ ավելի փակվեմ տանը։

Ամբողջ ճանապարհին խոսում եմ տարբեր մարդկանց հետ։ Համալսարանից նամակ է գալիս, որ վաղվանից ոչ մեկս աշխատանքի չգնանք. ուրեմն լավ արեցի, որ հասցրեցի վերջին գնացքը նստել։ Մտածում եմ, երկար մտածում, թե որտեղ կուզեի լինել էս պահին։ Ահավոր սուր եմ զգում, որ օտար երկրում եմ։ Երբեք էսքան սուր չեմ զգացել։ Դեռ առավոտվանից ինչ֊որ ներքին բնազդ ինձ ստիպում էր Հայաստանի տոմս առնել։ Բայց լավ էի հասկանում, որ ավելի ապահով է Դանիայում վարակվել, քան Հայաստանում։ Իսկ վարակվելու ենք բոլորս։ Մտածում եմ՝ նորից Հայաստան չհասա, վերջին կես տարվա մեջ երկրորդ անգամ։ Ու մտածում եմ՝ահավոր, ահավոր բախտավոր եմ, որ Դանիայում եմ։

Խոսում եմ Իտալիայում գնտվող ընկերներիցս մեկի հետ։ Հարցնում եմ՝ ոնց է ամեն ինչ։ Ասում է՝ առաջին օրերին տնեցիներով կռվում էին ու միասին լացում։ Հիմա կամաց֊կամաց սովորել են։ Ասում է՝ կանցնեն այս օրերը, ու կհիշենք էս բոլորը որպես անցյալում մնացած մի մղձավանջ։

Նայում եմ շուրջս ու վայելում ազատությունս վերջին անգամ։ Կհանդիպենք մղձավանջի մյուս կողմում։

Սամանթա Շվեբլինի «Տենդային երազը»

Արգենտինացի գրող Սամանթա Շվեբլինի «Տենդային երազը» վիպակում հիվանդանոցում մեռնող Ամանդան իր կյանքի վերջին օրերի պատմությունն է պատմում մահճակալին նստած փոքրիկ Դավիթին։ Ամանդան Դավիթի մայրը չէ, բայց Դավիթն այնտեղ է ու պնդում է, որ Ամանդան ամենայն մանրամասնությամբ պատմի իր կյանքի վերջին օրերի պատմությունը։

Ամբողջ պատմությունը լսում ենք Ամանդայից, երբեմն Դավիթն օգնում է (կամ խանգարում)։ Ամանդան դստեր հետ Բուենոս Այրեսից գալիս է այս հեռավոր գյուղը հանգստանալու, որտեղ ծանոթանում է Դավթի մոր՝ Կառլայի հետ։ Կառլան պատմում է, որ տարիներ առաջ Դավիթը թունավորվել է, ու կանաչ տանն ապրող էքստրասենց կինը Դավթի կյանքը փրկելու համար նրա հոգու մի մասը տեղափոխում է ուրիշ մարմին։ Այդ օրվանից Դավիթը նույնը չի լինում։

Շվեբլինի վիպակը շունչդ պահած ես կարդում։ Սկզբում ահավոր վախենում ես, հետո դրան գումարվում են բազմաթիվ այլ զգացողություններ։ Գիրքը վայր դնել չի լինում ու չպիտի վայր դնես, որովհետև եթե կիսատ թողեցիր, հաջորդ օրը շարունակեցիր, որոշ մանրամասներ բաց կթողնես ու վերջում չես հասկանա, թե վիպակն ինչի մասին էր կամ ինչ էր կատարվել։

Իրականում ինչի մասին լինելը ես բաց թողեցի, չնայած որ հեղինակը բավական տեսանելի հուշումներ էր անում։ Մի տեղ կարդացի, որ Արգենտինայի գյուղական բնակավայրերում թունաքիմիկատների մասին է, ու թե ինչպես են տեղի բնակիչները դրանց ձեռքին տանջվում. երեխաների մի մասը խնդիրներով են ծնվում, մի մասը հետագայում են խնդիրներ ձեռք բերում։

Բայց վիպակը նաև գյուղի ու քաղաքի հակադրության մասին էր։ Գյուղում բժիշկ չկա, էքստրասենսի հույսին են։ Գյուղում կոպիտ, ոչ օրգանիկ սիսեռ են ուտում, որից Ամանդան երբեք չի առնում։

Վիպակը նաև ծնողի անհանգստությունների մասին է. Ամանդան ու Նինան միմյանց կապված են անտեսանելի մի թելով, որ Ամանդան փրկարարական հեռավորություն է անվանում, այսինքն՝այն նվազագույն հեռավորությունը, որ Նինային վատ բան պատահելու դեպքում Ամանդան կարող է փրկել նրան։ Այդ հեռավորությունը տարբեր հանգամանքներից կախված կարող է մեծանալ ու փոքրանալ։ Ու որպես ընթերցող մենք հաղորդակից են դառնում Ամանդայի բոլոր զգացողություններին։

Պատմելու ընթացքում Ամանդան հաճախ որոշակի մանրամասների վրա է կենտրոնանում, իսկ Դավիթն ասում է՝ դա կարևոր չէ։ Միայն մի քանի տեղ շեշտում է, որ այ դա կարևոր է։ Էդպես էլ չհասկացա, թե ինչն էր կարևոր, ինչը՝ չէ։ Բայց հենց դրա համար պիտի նորից կարդամ, որ ոչ մի բան բաց չթողնեմ։

«Տենդային երազը» նաև ահագին հետաքրքիր կառուցվածք ունի։ Ծայրից ծայր Ամանդայի ու Դավիթի երկխոսությունն է, ու թե Ամանդան կարծես ժամանակագրական հերթականությամբ պատմում է վերջին օրերին տեղի ունեցածը, բայց նաև ժամանակային թռիչքներ են տեղի ունենում։ Հիման ու անցյալը երբեմն ձուլվում են իրար, իսկ վերջում նաև ապագան է ձուլվում հիմային։

Իսկ ու՞ր է Նինան այդ պահին, երբ Ամանդան հիվանդանոցում է։ Վիպակի ողջ ընթացքում հարցը մի քանի անգամ կրկնում է Ամանդան, ընթերցողը լարված սպասում է պատասխանի։ Վերջում պատասխանը ստանում է. Նինան էլ է թունավորվել, ու էքստրասենսը նրա հոգին էլ է տեղափոխում։ Բայց վերջում նաև հասկանում ես, որ Նինայի ինչ֊որ մասնիկ Դավթի մեջ էլ կա։ Բայց դա միայն ապագայի՞ Դավիթն է, թե՞ նաև ներկայինը, որը զրուցում է մեռնող Ամանդայի հետ։

Ընդհանրապես, անցյալ տարի Օրհուսի գրական փառատոնի ժամանակ Սամանթա Շվեբլինը որպես սարսափ ժանրի գրող էր գովազդվում, բայց Շվեբլինն իրականում սարսափ գրող չէ. «Տենդային երազով» կոտրում է սարսափի սահմանները, ցույց տալիս, որ ամենավախենալուն ոչ թե ուրվականներն ու վամպիրներն են, այլ պարզ ու հասարակ փրկարարական պարանի պոկվելը։ Գրքի օրիգինալ վերնագիրը, ի դեպ, «Փրկարարական հեռավորություն է»։

 

Բերգեն. վերադարձ

Այն քաղաքները, որոնցում մի շաբաթից երկար եմ մնացել, իրենց երգերն ու տրամադրությունն ունեն, համն ու զգացողությունները, որոնք վերադառնում են հենց այն վայրկյանին, երբ նորից ոտք եմ դնում տվյալ քաղաք։ Բերգենում ինչ֊որ հոգևոր ընդարձակության զգացողություն եմ ունենում։ Ինչ֊որ ներքին ուժ ու համարձակություն է իջնում վրաս, ու մարմնիս հետ ավելի խորը կապ եմ հաստատում։

Դեռ ինքնաթիռում էի, երբ անցանք ծիածանի վրայով, տեսա ինքնաթիռի մի քանի սանտիմետրանոց ստվերը դիմացին ամպին, իսկ երբ ամպերի միջով անցանք, զգացի, թե որքան մեծ ու հզոր է ինքնաթիռը ու որքան փոքր է երկնքի ու ամպերի համեմատ։ Իսկ հետո արդեն Բերգենն էր՝ իր անդադար անձրևով, որ տեղացիների համար այնքան սովորական է, որ փողոցները նույնքան մարդաշատ են, որքան արևոտ օրերին։ Բերգենն էր՝ իր սարերով ու լույսերով, ու ես էի՝ անանուն ու անտեսանելի, որովհետև քաղաքում ոչ մեկի չեմ ճանաչում յոգայի ուսուցիչներիցս բացի։

Ինքնաթիռից իջնելուց ու վարձով սենյակս գտնելուց հետո անմիջապես վազեցի յոգայի։ Ինգվիլդը տեսավ ինձ, նայեց֊նայեց ու.

-Լա՛նգա սի՛դեն։

Ասել կուզի՝ երկար ժամանակ է անցել։ Տարօրինակ զգացողություն էր հասկանալը, թե ինչ է ասում, բայց պատասխանել չկարողանալը։ Անգլերենի անցա, բացատրեցի, որ Բերգենում չէի, որ Դանիայում եմ ապրում, որ նորվեգերեն հասկանում եմ, որովհետև դանիերեն գիտեմ։ Ու ի տարբերություն նախորդ անգամվա, Ինգվիլդն այս անգամ դասը նորվեգերեն անցկացրեց։ Ընդամենը մի տարուց մի քիչ շատ է անցել, ինչ վերջին անգամ Բերգենում եմ եղել, բայց էնքա՜ն բան է փոխվել. Ինգվիլդն արանքում հասցրել է ևս մեկ երեխա ունենալ, իսկ Բենեդիկտի մազերը երկարել են, սև է ներկել։

Սովորաբար երբ որոշ ժամանակ անց նորից նույն քաղաքն եմ վերադառնում, էնպիսի զգացողություն եմ ունենում, թե ոչ մի տեղ չէի գնացել, միշտ այնտեղ էի եղել, ու իմ կյանքն այդ ընթացքում երազ է եղել։ Բայց նախորդ անգամ Բերգենում լինելս թվաց նախորդ կյանքում, ուրիշ իրականության մեջ։ Ու յոգայի դասից հետո տուն քայլեցի՝ այն ժամանակվա երգերը բարձր միացրած, երգելով Քորթնի Բարնեթի հետ, երգելով բարձրաձայն, որովհետև, միևնույն է, ոչ ոք ինձ չի ճանաչում էստեղ, ու ինչ կուզեմ, կանեմ։

Ու հիշողությունները հերթով սկսեցին վերադառնալ. այն մի քանի օրը, որ Մորթենը եկել էր ծնունդս միասին նշելու, Ստոլցեկլայվեն բարձրանալս, որ այս անգամ, ցավոք, չեմ հասցնի, բոլոր այն ռեստորանները, որտեղ մենակով ընթրել եմ, իմ տան տակ գտնվող սուպերմարկետը, որտեղից այս անգամ էլ գնումներ արեցի, բայց այս անգամ տունս ուրիշ տեղ է, դիմացի բլուրը՝ վառվռուն լույսերով, լուսաբացները, որոնցից աչքս կտրել չէի կարողանում ու երեկոները Դորթե Նորսի պատմվածքների հետ, որ այնքա՜ն սազում էին այս քաղաքին։

Կապրեի Բերգենում։