Վեպը փնտրեք «Զանգակ» գրատան բոլոր մասնաճյուղերում կամ պատվիրեք առցանց՝ աշխարհով մեկ առաքմամբ։
«Կտորե տոպրակ»
Էլեոնոր Քեթոնի «Լուսատուները»
Երբ հերթական Պուլիցերյան կամ Բուքերյան մրցանակ ստացած ձանձրալի, ֆորմուլայիկ վեպն ես կարդում ու մտածում, որ անգլալեզու վեպը քսանմեկերորդ դարում իրեն սպառել է, ձեռքդ է ընկնում Էլեոնոր Քեթոնի «Լուսատուները», որը հենց այդ նույն անգլալեզու վեպի ավանդույթները մի նոր մակարդակի է բերում։
Նորզելանդացի Էլեոնոր Քեթոնի «Լուսատուները» վեպի իրադարձությունները տեղի են ունենում տասնիններորդ դարի Նոր Զելանդիայում. վեպի հերոսներին ոսկու տենդն է այստեղ բերել։ Վեպը սկսվում է տարօրինակ իրադարձություններով. Ուոլթեր Մուդին ժամանում է Հոկիտիկա քաղաք, որտեղ տասներկու տղամարդիկ հյուրանոցում հավաքված փորձում են հասկանալ դրանից երկու շաբաթ առաջ տեղի ունեցած խորհրդավոր իրադարձությունները։ Ճիշտ նույն գիշերվա մեջ մարմնավաճառուհի Աննա Ուեթերելն ինքնասպանության փորձ է արել, երիտասարդ մեծահարուստ Էմըրի Սթեյնսն անհետացել է, իսկ մենակյաց Քրոսբի Ուելսին մեռած են գտել։ Այդ տասներկու տղամարդիկ այս կամ այն կերպ կապված են այդ գիշերվա իրադարձություններին։ Ամեն մեկն իր թաքուն օրակարգն ու շահերն ունի՝ կախված նրանից, թե ինչպես դեպքերը կհանգուցալուծվեն։
Առաջին հայացքից վիկտորյանական վեպի պարոդիա է և ունի բոլոր անհրաժեշտ տարրերը. ապօրինի երեխաներ, առեղծվածներ, ագահություն, անարժան հարուստներ, խուճուխ լեզու։ Անգամ կարդացվում է որպես այդպիսին։ Գիրքը ոչ մի վայրկյան չես ուզում մի կողմ դնել, ու հիշեցնում է մանկությանդ Դիքենսին ու Բրոնտե քույրերին, որ անհամբերությամբ սպասում էիր, թե երբ պիտի դպրոցից տուն մտնես, որ գիրքդ կարդաս։ Բայց «Լուսատուներն» ավելին է, քան պարզապես քսանմեկերորդ դարում գրված վիկտորյանական վեպը։
Գիրքն առաջին հերթին շատ բարդ կառուցվածք ունի, ու հիմքում աստղաբանությունն է։ Տասներկու տղամարդիկ համապաստխանում են տասներկու համաստեղություններին։ Աննա Ուեթերելը, Էմըրի Սթեյնսը, Քրոսբի Ուելսն ու մի քանի այլ կենտրոնական կերպարներ ներկայացված են մոլորակներով, արևով ու լուսնով։ Գրեթե ամբողջ վեպը պատմվում է համաստեղային կերպարների տեսանկյունից, նկարագրվում են նրանց ցանկությունները, մոտիվացիան ու հարաբերությունները մոլորակային կերպարների հետ։ Իսկ մոլորակայիններն ավելի հեռու են։ Նրանց մտքերն ընթերցողին հասանելի չեն։ Միայն նրանց հետ կատարվածն է տեսանելի, մինչդեռ նրանք հենց կենտրոնում են, վեպը նրանց մասին է։
Պատմությունը հաճախ երկրորդ, երբեմն անգամ երրորդ ձեռքից է պատմվում, ու հարցականի տակ է դրվում բովանդակության իսկությունը։ Ավելին՝ տարբեր դեպքեր հաճախ ակնհայտորեն անցնում են համաստեղային կերպարների սուբյեկտիվ տեսանկյունով, ու որպես ընթերցող չես կարող հավատալ նրանց կամ ավելի ճիշտ հավատալ նրան, ինչին կոնկրետ կերպարն է հավատում։
Աստղաբանությունը հենց այնպես չէ գրքում։ Այն նաև որոշում է իրադարձությունների դասավորությունը, կերպարների բնավորությունն ու գործողությունները տարբեր իրավիճակներում։ Այսպիսով, ընթերցողը չի կարող չնկատել, թե ինչ մանրակրկիտ աշխատանք է հեղինակը կատարել վեպը գրելիս։
Նաև տեմպն է հետաքրքիր. վեպը սկսվում է դանդաղ ու ծանր։ Ամբողջ 360 էջ է պետք լինում, որ բոլոր տասներկու համաստեղային կերպարները պատմեն իրենց իմացածը։ Հետո արդեն սկսվում են գործողությունները, ու տեմպը գնալով ավելի ու ավելի է արագանում՝ վերջում հասնելով շունչ կտրվելու արագության։
Թեև զուտ սյուժետային տեսանկյունից բավական «օճառային» է, հենց այս բարդկառուցվածքի ու մանրակրկիտ աշխատանքի շնորհիվ «Լուսատուները» ոչ թե «սուպերմարկետային գրականություն» է, այլ բավական բարդ վեպ, որտեղ մաթեմատիկան ու լեզուն միահյուսվում են իրար։ Ավելին՝ հենց այս բարդ կառուցվածքի շնորհիվ մեջը նորանոր շերտեր կան, որոնք բացահայտելու համար պետք է երկրորդ անգամ ընթերցել։
2023. էմոցիոնալ վիճակ և մարդիկ
2022-ը վատ տարի էր, բայց 2023-ն ավելի վատ էր։ Թերևս կարող եմ ուրախանալ, որ 2023-ին ոչ մի մտերիմ չկորցրի, որ առողջությունս տեղում է, գիրքս՝ տպագրված։ Բայց մնացած հարցերում կորուստների տարի էր. Արցախի կորուստն էր սարսափելի։ Մորթենն էր դժվարությունների միջով անցնում։ Ես ուղեղի ցնցում տարա, ու դա սարսափելի բան էր, երբ չգիտեի՝ երբևէ նորից «նորմալ» կլինե՞մ։ Իսկ տարվա վերջին նաև աշխատանքային սթրեսն էր, ու աշխատավայրս դադարել էր լինել կյանքիս մնացած վատ բաներից փախչելու ու թաքնվելու խաղաղ մի վայր, այլ հակառակը՝ իմ անձնական ու ազգային սթրեսն էլ ավելի էր վատթարացնում։ Իհարկե, այս ամենի արդյունքում նորից ու նորից գնահատեցի էն բոլոր մարդկանց, որ ունեմ իմ կյանքում. ընտանիքս, ընկերներս ու մարդիկ, որոնց հետ տարիներով չեմ շփվում, բայց որոնք կան իմ կյանքում այս կամ այն ձևով։
2023-ի ավարտն էր լավը. Կոպենհագենի մեր տանը մի խումբ ընկերներով, մի պահ աշխարհի դարդերը մոռացած, բարձր տրամադրությամբ, իսկ հետո անձրև ու հրավառություն, Ռուբիի ասած՝ իսկական Սկանդինավիա։ Ու չնայած 2024-ը քաղաքականապես կարծես ոչ մի լավ բան չի խոստանում, ուզում եմ հուսալ, որ գոնե մեզ համար այս լավ սկիզբն ինչ-որ բան կփոխի աշխարհում։
Թերևս տարվա ամենակարևոր իրադարձությունն ինձ համար ու ամենամեծ անձնական ձեռքբերումը
- Կարգին գործ – ինչո՞վ եմ ամենաշատը հպարտացել անցնող տարում:
«Կտորե տոպրակի» տպագրությամբ։ Ու նաև որոշ բաներ մեծ ճշգրտությամբ կանխատեսելու ունակությամբ - Ներում – ինչի՞ համար կարող եմ ինձ ներել:
Արցախի համար, որ ավելին չկարողացա անել - Երախտիք – ինչի՞ համար եմ շնորհակալ:
Շնորհակալ եմ Մորթենին, որ ևս մեկ տարի ինձ ցույց տվեց, թե որն է իսկական սերը, ամուր ամուսնությունն ու ստեղծագործական համագործակցությունը։ Շնորհակալ եմ ընտանիքիս համար ու իմ հրաշալիագույն ընկերների համար, որ ամենավատ պահերին կողքիս էին ու քաջալերանքի խոսքեր էին ասում։ Շնորհակալ եմ աշխարհի ամենալավ կոլեգաների համար, որ ինձ աջակցում էին ամենավատ պահերին, ու նախկին շեֆիս, որն ապրիլից էլ իմ շեֆը չէր, բայց իր թողած ազդեցությունն ինձ վրա միշտ հիշելու եմ։ - Խաղաղություն – ո՞ր պահերին եմ ամենախորը խաղաղությունը զգացել:
Ադրիատիկ ծովում թափանցիկ ջրերի մեջ լողալիս ու ձկներին նայելիս։ - Աջակցություն – ովքե՞ր էին այն մարդիկ, որոնք ամենաշատն աջակցեցին:
Մորթենը միանշանակ։ Ընկերներից Եվան, Ռուբին, Մանուն, Ագաթան, Լիլիթը, Տիրանը, Մարիան, Ջանեթան։ Իդան, Անյան, Ռաքելը, Լաուրան աշխատավայրից։ - Իմ մասերը – իմ անձի ո՞ր մասերը նորովի բացահայտվեցին:
Առաջին հայացքից մարդկանց ինտուիտիվ զգալու ու նրանցից եկող վտանգը կանխատեսելու ունակությունս։ Երբ մի շատ կոնկրետ վտանգ կանխազգացի, ինքս ինձ ասում էի՝ ապուշ պարանոյա։ Մորթենն էլ էր ասում, որ անիմաստ անհանգստություն է։ Բայց փաստորեն նկատել էի մի շատ վտանգավոր բան, որ հետո իսկապես եկավ, սկսեց վնասել։ - Անսպասելին – անցյալ տարում ի՞նչն ամենաշատն ինձ զարմացրեց:
Որոշ մարդկանց անսահման եսակենտրոնությունը։ Ընդհանրապես, 2023-ը կարծես եսակենտրոն ու նարցիսիստիկ մարդկանց բացահայտելու տարի էր, ու տարբեր կոնտեքստներում առնչվել եմ նրանց տարբեր տեսակների հետ։
Անսպասելի էր նաև ուղեղի ցնցումս, որն ըստ էության ինձ այդքան երազած հանգիստը պիտի տար, բայց հենց էդ հանգիստ վիճակից ուղղակի գժվում էի։ - Հումոր – ո՞րն էր ամենածիծաղելի պատմությունը, ինչքա՞ն հաճախ եմ ծիծաղել:
Հենց երեկ՝ Նոր տարվա գիշերն էր, երբ Անյան հայտնվեց երգող հավը գլխին։ - Ոլորտներ, որոնք ուշադրության կարիք ունեն – ո՞ր ոլորտներն ավելի մեծ ուշադրության կարիք ունեն:
Գրելու ժամանակն առաջնահերթ դարձնելը։ Շատ դժվար է դա կազմակերպելը, երբ հոգեկանս հազիվհազ եմ առողջ պահում, իսկ դրա համար շատ կարևոր է հնարավորինս շատ ժամանակ անցկացնել այլ մարդկանց հետ։ Հետևաբար, սոցիալական շփումներ կրճատելու հաշվին պետք է փորձեմ գրելու ժամանակ գտնել, ինչն իր հերթին կարող է բացասաբար ազդել հոգեկան առողջությանս վրա։ Կամ գուցե պարզապես պետք է սպասել, մինչև էս դժվարին փուլն ավարտվի, որ այլևս հոգեկան առողջությանս էդքան զգույշ վերաբերվելու խնդիր չլինի։ - Սահմաններ – ի՞նչ սահմաններ եմ դրել, որոնց մասին հպարտությամբ կխոսեի:
Աշխատավայրում որոշակի սահմաններ եմ դրել տարեվերջին, որոնք էապես բարելավեցին հոգեկան վիճակս։ - Վիշտ – վշտի ի՞նչ զգացողություններ եմ ունեցել:
Արցախի կորուստը - Սնունդ – ի՞նչ նոր սննդային սովորություններ ունեմ, որոնցով հպարտանում եմ:
Շաքար ու ալկոհոլ գրեթե չեմ գործածել ողջ տարվա ընթացքում, բայց դեկտեմբերին էդ ամբողջը ջուրն ընկավ ուժեղ սթրեսի ու տոնական առատության պատճառով։ - Առատաձեռնություն – որքա՞ն առատաձեռն եմ եղել այս տարի:
Շատ։ Իմ միջոցների մեծ մասն էլի Հայաստան ու Արցախ է գնացել։ - Ուշադրություն – ինչի՞ն եմ ամենաշատն ուշադրություն դարձրել: Իսկ ամենաքի՞չը:
Հատկապես տարեվերջին իմ կամքից անկախ աշխատանքիս եմ ամենաշատն ուշադրություն դարձրել, ինչը բացասաբար է ազդել ինձ վրա։ Ու հենց դրա արդյունքում իմ հոգեկան ու ֆիզիկական առողջությունը երկրորդ պլան էր մղվել, բայց առօրյաս մարդկանցով լցնելով կարողացա գոնե ինձ էնպիսի վիճակի բերել, որ կարողանամ աշխատանքի գնալ։ - Կորուստ – ի՞նչ ափսոսանքներ կան, որոնք խանգարում են առաջ գնալ:
Առաջ գնալը չգիտեմ, բայց Արցախի կորուստը շատ ցավոտ է։ Ու պետք է իրականության աչքերին ուղիղ նայել. սրանով չի վերջանում կորուստների շղթան։ - Ընկերություն – ի՞նչ նոր ընկերական հարաբերություններ կան, որոնց համար շնորհակալ եմ: Ի՞նչ հին հարաբերություններ կան, որոնք ինձ ուրախացնում են:
Նորերից ընդհանուր առմամբ կարող եմ ասել Նովոնեյշընզի խորհրդի ժողովուրդը, մեկ էլ Ադրիանան։
Արդեն հին դարձած Ջանեթան (Դանիայում)։ Հներից Մանուն (Նիդեռլանդներ), Ռուբին (Շվեդիա), Թերեզը (ԱՄՆ), Լիլիթը (Հայաստան), Տիրանը (Շոտլանդիա), Եվան (Կանադա), Անան (Սլովենիա), Մայան (Բոսնիա), Ագաթան (Դանիա), Մարիան (Դանիա)։ Այ էսպիսի աշխարհով մեկ սփռված ընկերական շրջապատ ունեմ։
Նայելով առաջ
- Ոգևորություն – ի՞նչն է ամենաշատը ոգևորում 2024-ի մասին:
Ավելի շատ գրելը։ 2023-ին ընդհանուր առմամբ շատ քիչ եմ գրել, ու հիմնականում կիսատ-պռատ սևագրեր են էստեղ-էնտեղ։ Ոչ մի նոր ավարտուն բան չեմ գրել։ - Նպատակներ – ի՞նչ ռեալիստական նպատակներ ունեմ:
Ուզում եմ երկրորդ վեպիս առաջին սևագիրն ավարտել։ Հուսամ՝ «Կտորե տոպրակի» թարգմանությունն էլ առաջ կգնա։ Նաև՝ կիսատ-պռատ պատմվածքներս ավարտել։ Ու ի վերջո՝ ոչ գրական կարիերաս առաջ տանել։ - Աջակցություն – ի՞նչ աջակցություն ունեմ դեպի ապագա շարժվելու համար:
Մորթենը միանշանակ։ Ու որոշ ընկերներ ու կոլեգաներ, որ օգնեցին պինդ մնամ ու մինչև վերջ չկոտրվեմ, վստահ եմ, որ կշարունակեն։ - Մտքեր և գործողություններ – ի՞նչ նոր սովորություններ եմ ուզում ձեռք բերել և ամրապնդել մյուս տարի:
Անցյալ տարի գրել էի. «Ուզում եմ վերադառնալ «կարճ գրելուն», այսինքն՝ ուզում եմ առնվազն ամիսը մեկ մի բլոգային գրառում, էսսե կամ պատմվածք վերջացնեմ»։ Ու սա գրեթե չիրականացրեցի։ Ուզում եմ այս տարի գրելը ռուտինային սովորություն դարձնել։ - Դեպի անիմանալին – բացի սովորական ընտրություններից, կա՞ն այնպիսի բաներ, որ փորձելու եմ մյուս տարի: Դիմելու՞ եմ ռիսկերի, որոնցից վախենում եմ։
Մի ռիսկ կա, որ դիմելու եմ, բայց հրապարակային չեմ ասի։ Մի երկրորդն էլ կա, դրա մասին էլ չեմ ասի։ - Ամենակարևորի մասին – եթե իմանայի, որ շատ կարճ ժամանակ է մնացել ինձ ապրելու համար, ի՞նչ կանեի:
Նույնը. հնարավորինս շատ ժամանակ կանցկացնեի սիրելի մարդկանց հետ։ - Ամենախորը երազանքները – եթե իմանայի, որ կորցնելու բան չունեմ, ինչո՞վ կուզեի զբաղվել:
Գրել, կարդալ ու մարդկանց հետ ժամանակ անցկացնել։ - Ձեռքերը տարածած – ի՞նչ կուզենայի ստանալ հաջորդ տարի:
Կուզեի ուղղակի կորուստներ չունենալ՝ ոչ անձնական, ոչ ազզգային։ - Մաղթանքներ – ի՞նչ մաղթանքներ ունեմ ինձ և իմ շրջապատին։
Որ էլ ոչ մի տարածք չհայաթափվի։
Protected: Ալանիսի հարցերը 2023-ի մասին, դեպի 2024
Protected: Նամակ
«Կտորե տոպրակ»
Սիրելի ընթերցողներ,
Սիրով հրավիրում եմ երկար սպասված «Կտորե տոպրակ» վեպիս շնորհանդեսին, որը տեղի կունենա նոյեմբերի 7-ին՝ ժամը երեկոյան 7-ին, «Զանգակ» գրատանը։
Վեպի առաջին պարբերությունը.
«Երբեք մտքովս չէր անցնի, որ կտորե տոպրակով կին կդառնամ։ Կտորե տոպրակը քաղաքական է։ Եվրոպայում դրանք կրում են ինձնից մոտ տասնհինգ-քսան տարով ջահել կանայք, երբեմն՝ ավելի տարիքովներն էլ, նաև որոշ տղամարդիկ, որ ամենաբարի միտումներով ուզում են մոլորակը փրկել գլոբալ տաքացումից, կարծես իրենց կտորե տոպրակներն ինչ-որ բան պիտի փոխեն։ Կտորե տոպրակը խոշոր բիզնեսներին ազատում է պատասխանատվությունից, ու նրանք շարունակում են անխնա բզկտել ու թալանել մոլորակը։ Կտորե տոպրակը պլաստիկ տոպրակի ու կաշվե պայուսակի արանքում է կամ փոխարինում է երկուսին։ Այն կրողը ցույց է տալիս, որ արտաքին տեսքը կարևոր չէ, կարևորը՝ ինչ է գրված տոպրակի վրա, ինչ առաջին տպավորություն ես ուզում թողնել։ Կարող է տեքստը քաղաքական լինել կամ պարզապես քո սիրելի երաժշտի կամ գրողի նկարն ունենալ կամ ինչ-որ գաղտնիք բացահայտել քո մասին։ Բայց այն ներկայանում է քեզնից առաջ՝ քո անունից, քո հագուստից, քո ձայնից առաջ․ մարդիկ առաջինը գրությունն են կարդում, հետո քեզ նայում»։
Անձնականացնելով Արցախը
Շաբաթ օրվա գրական վորքշոփ։ Կոպենհագենի մի խաղաղ թաղամասում նստած ենք ծառերի տակ։ Արև է։ Կտտկենու ծաղիկներն ընկնում են սուրճի մեջ։ Վորքշոփավարը՝ Վիկտորյան, որպես ներկայանալու միջոց ընտրել է «անուն և այսօր մեզ տանջող ամենակարևոր հարցը»։
Վիկտորյան իր բիզնեսի համար տարածք է փնտրում, ամբողջ շաբաթ միտքը դրանով է զբաղված։ Դանիելը մասնագիտությունը փոխելու մասին է մտածում։ 23-ամյա Սառան ինքն իրեն հարցնում է, թե արդյոք արժե երեխաներ ունենալ։
Ես մտածում եմ Արցախի ու Հայաստանի միջև կառուցվող բետոնե պատի, առանց կերի մնացած նորածինների, միրգ երազող երեխաների մասին։ Մտածում եմ՝ ի՞նչ կարող եմ անել, որ Արցախի շրջափակումն ավարտվի։ Ու մեկ էլ մտածում եմ արագ-արագ մի որևէ անձնական հարց մոգոնեմ գործիս հետ կապված, գրելու հետ կապված կամ մի որևէ ուրիշ բան, չեմ ուզում էս խմբում Արցախից խոսել։ Հերթը հասնում է ինձ։
— Ես կկիսվեմ երկրորդ կարևոր հարցով,- փորձում եմ ժամանակ շահել, որ հասցնեմ մի բան հորինել,- առաջինը քաղաքական ա։
Ա.-ն, որը նախորդ երկու վորքշոփներին էլ էր ներկա, սկսում է համոզել, որ հենց առաջինով կիսվեմ։ Իսկ Արցախից խոսելիս չգիտեմ ինչից սկսեմ։ Չունեմ մի նախադասությամբ ամփոփում, չունեմ կարճ ու դիպուկ սահմանում, որ մեր տարածաշրջանի աշխարհագրությունից, պատմությունից ու քաղաքականությունից անտեղյակ արևմուտքցին անմիջապես հասկանա։
Դրանից մի շաբաթ առաջ Օրհուսի գրական փառատոնում ելույթիցս հետո Փաթի Սմիթին հիշեցնող դանիացի մի կին էր մոտեցել ու հարցնում էր Արցախից։ Ապրել էր Կալիֆոռնիայում, հայերից տեղյակ էր, ցեղասպանությունից տեղյակ էր, բայց Արցախի մասին ոչինչ չգիտեր։ Պատմում էի ինչ հասցնում էի, որտեղից հասցնում էի, ինչ մտքիս գալիս էր, իսկ ինքը հարցեր էր տալիս։ Պատմում էի արագ-արագ, շունչս կտրվելով, վախենալով, որ չեմ հասցնի։
«Աաա՜, Պաղեստինի նման»,- ասել էր դանիացի Փաթի Սմիթը։
«Հենց Պաղեստինի նման»,- թեթևացած պատասխանել էի՝ կարծես վերջապես գտնելով կարճ ու կոնկրետ բացատրելու տարբերակը։
Իսկ Կոպենհագենի հանդարտ թաղամասում՝ ծառերի տակ, չէի ուզում խանգարել կտտկենու ծաղիկների խաղաղ անկումն ու վորքշոփի եկած գրողների անդորրը։ Բայց Ա.-ն նորից պնդեց.
— Քաղաքակա՜նն եմ ուզում։
— Ես հայ եմ,- ասում եմ ու շարունակում բառեր փնտրել,- էս պահին 120 000 հայեր շրջափակման մեջ են, առանց սննդի ու դեղորայքի։ Ու ես ինքս ինձ հարցնում եմ՝ ի՞նչ կարող եմ անել։
Հետևում են ստանդարտ հարցեր. ո՞վ է շրջափակել, ի՞նչն է շրջափակել ու ինչու՞ լուրերում չկա դրա մասին։ Կցկտուր պատասխանում եմ ու ավելացնում.
— Վերջին ժամանակներս ինձ հուզում ա ինչու՞ են որոշ մարդկանց կյանքեր ավելի կարևոր, քան ուրիշներինը, ինչու՞ են որոշ մարդկանց իրավունքների մասին խոսում, մյուսներինը՝ չէ։
Հետո անցնում ենք օրվա առաջին վարժությանը։ Պիտի տասը րոպե գրենք մի տեսարան, որտեղ սեղանի շուրջ մեկը մյուսին նարնջի հյութ է փոխանցում։ Սովորական, անմեղ, արևմտյան առօրեական տեսարան։
Ես նարնջի հյութը դնում եմ Արցախում, որովհետև Արցախում նարնջի հյութ չկա։ Ստեղծում մի կերպար, որ լցնում է հյութը բաժակի մեջ ու խմելու փոխարեն տանում, տալիս հարևանին, հարևանն էլ կիսում է, կեսն ուրիշի տալիս։ Բաժակները բազմապատկվում են, շատանում, բաժանվում բոլորին։ Իմ տեքստում բոլորն Արցախում նարնջի հյութ են խմում։
Վիկտորյան շարունակում է խոսել «անձնական փորձի մասին» գրելուց։ Ես չեմ ուզում անձնականից գրել, ուզում եմ դուրս գալ դրանից, ուզում եմ քաղաքական գրել, ուզում եմ մեծ բաների մասին գրել։ Հոգնել եմ անձնական արվեստից ու անձնական պատմություններից, որոնք պարզապես արտացոլում են, թե ուր է հասել արևմտյան քաղաքակրթությունը. նորազատական, Եսի վրա կենտրոնացած, ամեն ինչ անձի շուրջ պտտվող։ Իսկ ես մեծ պատկերն եմ ուզում, ինչու՞-ն ու ինչպե՞սն եմ ուզում, հոգնել եմ ի՞նչ-ից։
Բայց Արցախն էլ իմ անձնականն է։ Իմ ծագման, ինքնության դեմ կատարված հանցագործությունները դեռ չեն պատժվել, որ ես էլ կենտրոնանամ առաջին աշխարհի խնդիրների վրա։ Ավելին՝ սպառնալիքն այնքան սուր է, որ նույնիսկ երկրորդ ամենակարևոր հարցը դժվարանում եմ սահմանել։
Իսկ արևմուտքի գցած ռումբերն իրենց հասարակ քաղաքացիներն այլևս չեն տեսնում ու պատերազմներում հարազատ չեն կորցնում։ Իրենց տներից չեն վռնդվում։ Իրենց մշակույթը չի ոչնչացվում։ Ու դրա համար առավել լավ սպառվող արվեստը հենց անձի, Եսի վրա կենտրոնացածն է, որ էնտեղից դուրս չի գալիս, համակարգը չի քննարկում, չի քննադատում, հարցականի տակ չի դնում, այլ վերլուծում է այդ Եսի տվայտանքները բոլոր անկյուններից, տարբեր բառերով ու միջոցներով՝ առանց խորանալու, թե այդ օրը Շառլ Միշելն ինչ հայտարարություն արեց Արցախի մասին ու իրենց վճարած հարկերն ինչ անմիջական կապ ունեն դրա հետ։
Ռոջեր Ուոթերզը «Պատը» կգրե՞ր, եթե քաղաքականն էդքան անձնական չլիներ, անձնապես իրեն կպած չլիներ։ Էն ժամանակ արվեստագետները մեծ բաներից էին խոսում, որովհետև մեծ բաներն անձնական էին։ Մեր օրերում նորազատականությունը գտել է լուծումը. հեռացնել իրենց պատերազմները բնակիչներից էնպես, որ չդառնա անձնական, որովհետև անձնականը ցավոտ է, հզոր է, կարող է ոտքի կանգնել, պահանջներ դնել։
Ուրեմն նախաճաշին նարնջի հյութ խմող արևմուտքցին երբևէ չի անհանգստանալու Արցախով, չի մտածելու, որ նորածինների կաթնախառնուրդը վերջանում է, որ հիվանդները դեղ չունեն։ Ու առավելևս չի խոսելու դրա մասին։
Բայց այդ օրվանից ինձ մի ուրիշ հարց է հուզում. ինչպե՞ս անձնականացնել Արցախը գոնե մեր այն հայրենակիցների համար, որոնց դեպքում նորազատականությունն այնքան մեծ հաջողություն է գրանցել, որ արևմուտքցիների պես իրենց ամենօրյա գլխավոր հարցերը Եսի շուրջ են պտտվում, իսկ Արցախը դիտարկում են որպես այդ Եսին սպառնալիք։ Ինչպե՞ս հուզականություն առաջացնել, հասկացնել, որ այստեղ չկա ես ու դու, այստեղ մենք ենք, Արցախին սպառնացող վտանգը սպառնալիք է բոլորիս նկատմամբ, որ եթե չլինի Արցախ, չի լինի նաև Եսը։
Աննի Էռնոյի «Տարիները»
Առաջին անգամ Աննի Էռնոյի մասին կարդացել եմ ռեժիսոր և գրող Սիւզան Խարտալեանի ֆեյսբուքյան էջում։ Հիմա չեմ հիշում, թե գրողից կոնկրետ ինչ մեջբերում ինձ գրավեց, բայց Էռնոյի անունն ավելացավ կարդացվելիք հեղինակների ցանկին։ Ու երբ 2022-ին Աննի Էռնոն գրականության նոբելյան մրցանակի արժանացավ, նրա անունն ինձ համար բնավ անծանոթ չէր։
Հետո արդեն Աննի Էռնոյի գրքերը հայտնվեցին Կոպենհագենի գրախանութների ցուցափեղկերին։ Գրադարաններում նրա գրքերը վերցնելու համար հերթեր գոյացան։ Իմ հայկական ու դանիական ընթերցանության երկու ակումբներն իրարից անկախ «Տարիներն» ընտրեցին որպես հունիսի կարդացվելիք։ Իսկ ես մտա ֆրանսիական գրախանութ ու գնեցի մի օրինակ՝ մտածելով, որ կվերջացնեմ, իմ օրինակը կտամ Եվային։ Բայց տասը-քսան էջ կարդալուց հետո հասկացա, որ դժվար հասցնեմ մինչև Երևան գնալս վերջացնել, նորից գնացի նույն գրախանութը և Եվայի համար երկրորդ օրինակը գնեցի։ Եվս տասը-քսան էջ, ու արդեն պարզ էր, որ իմ օրինակը ոչ մեկի չեմ տալու։
Ամեն նախադասությունը նորից ու նորից կարդալով, երբեմն բարձրաձայն, երբեմն թարգմանելով Մորթենի համար, երբեմն որոշ հատվածներ սքրինշոթ անելով ու ընկերներիս ուղարկելով, մտածելով, անհասկանալի մասերը գուգլելով, հասկանալի մասերը վերհիշելով մոտ երեք ամիս կարդում էի 250 էջանոց պստլիկ գիրքը։
Էռնոյի «Տարիները» Ֆրանսիայի պատմությունն է երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից սկսած մինչև 2000-ականների սկիզբ։ Ֆրանսիայից բացի դա նաև հեղինակի անձնական պատմությունն է։ Կամ պարզապես Ֆրանսիայի պատմությունն է անձնական ձևով պատմած։ Այն սովորական ինքնակենսագրություն կամ հուշագրություն չէ, այլ քաղաքականն ու մշակութայինն է միահյուսված անձնականին։
Oգտագործելով հավաքակական դերանուններ («մենք», «նրանք»)՝ պատմությունն անանձնականացնում է, դարձնում հավաքական, մի ամբողջ սերնդի մասին։ Իսկ վերջերում դերանունը եզակի է դառնում՝ «նա», անհատականանում, անձնավորվում, վերաբերում միայն հեղինակին։ Քննարկում է նաև «եսի» ու «նայի» երկընտրանքը. «Նրա առաջնային մտահոգությունը «եսի» և «նայի» միջև ընտրությունն է։ «Եսի» մեջ չափից շատ մշտականություն կա, ինչ-որ նեղող, խեղդող բան կա, «նայի» մեջ՝ չափից շատ արտաքնություն, հեռավորություն»։
Աննի Էռնոն նաև դերանունների ընտրությամբ է նկարագրում ողջ դարաշրջանը՝ հավաքական «մենքից» անցում դեպի անհատապաշտական «եսը»։ Գրքի ողջ երկայնքով երևում է աճող սպառողականությունը, որի մեջ ամբողջությամբ խրվում են արևելյան բլոկի երկրները՝ 80-ականների վերջից ու 90-ականների սկզբից, երբ երշիկի հերթերը փոխարինվում են բանանի տոպրակներով։
Հեղինակն իր քաղաքական դիրքորոշումը չի թաքցնում ու հենց այդ հայացքով է պատմում ամբողջ պատմությունը՝ կիսելով ոգևորովությունը, երբ Միտերանը դառնում է Ֆրանսիայի նախագահ, դժգոհությունը մասնավորեցումներից, Ժակ Շիրակից, ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունից, լրատվամիջոցների՝ մարդկանց ուղեղները կառավարելուց։ Ու չնայած Էռնոն ուրիշ ժամանակաշրջանից ու ուրիշ երկրից մի կին է, հարազատության զգացում է առաջանում նրա տեքստը կարդալիս, կարծես տանը լինես, համախոհ ես տեսնում։
«Տարիներից» անմասն չէ նաև հենց կնոջ պատմությունը, թե ինչպիսին է կնոջ մարմնի նկատմամբ վերաբերմունքը, հղիության արհեստական ընդհատման օրինականացում ու հակաբեղմնավորիչ հաբերի ազատականացումն ինչպես է փոխում կնոջ սեռական կյանքն ու վարքը։ «Տարիները» Ֆրանսիայի պատմությունն է հենց կնոջ տեսանկյունից ու կնոջ համար։
Ու ավարտում եմ գիրքը՝ տխրելով, որ վերջացավ, որ չի շարունակվում մինչև հենց մեր օրեր, բայց համոզված լինելով, որ նորից ու նորից եմ կարդալու, նաև զարմանալով, հիանալով, թե այդ փոքր հրատարակության մեջ ինչքան շատ բան է տեղավորվել։ Ավարտում եմ գիրքը՝ ափսոսալով, որ հայրս այդպես էլ չկարդաց, որ մեր հերթական տեսազանգի ժամանակ այս գիրքը խորհուրդ չեմ տա, որ մեր չենք քննարկի ու նմանություններ չենք գտնի իր վեպի հետ։
Որովհետև եթե կա մի գիրք, որը կհամեմատեի Աննի Էռնոյի «Տարիների» հետ, Վահան Իշխանյանի «Դառը ծովն» է։ Գրված բոլորովին այլ ոճով, պատկերների փոխարեն հոդվածներ միահյուսելով պատմությանը՝ «Դառը ծովն» էլ անձնականի հետ պատմում է սովետական և անկախ Հայաստանի պատմությունը նույն քաղաքական դիրքից, ինչ Աննի Էռնոն։
Ուրեմն երկու էսպիսի գիրք գիտեմ, որ անձնականն ու քաղաքականը միաձուլում են իրար ու պատմում դարաշրջանի մասին, մեկը Ֆրանսիայի, մեկը Հայաստանի մասին։ Ու երկուսն էլ գրված, որ «ինչ-որ բան պահպանվի այն ժամանակներից, որտեղ այլևս չես լինելու»։
Մի՞թե սա վերջն է
Օրհուսում LiteratureXchange փառատոնին մեր գրող կանանց խմբով ներկայացանք «Ես անհետացած եմ» համատեղ նախագծով։ Իմ տեքստը ցեղասպանության և Արցախի շրջափակման մասին է: Հայերեն տեքստը ներքևում։
Միթե՞ սա վերջն է
Փոքրիկ աղջիկ նկուղում՝ խակ խաղողը ձեռքին, պահել է նեղլիկ պատուհանից ներս ընկնող արևի շողին՝ հուսալով, որ խաղողը կհասնի։ Ծնողներին տարել են։
Երիտասարդ ուսուցչին աշակերտների հետ վառել են դպրոցում։
Հայր և որդի՝ փաթաթված իրենց դրոշով և գնդակահարված տեսախցիկի առաջ։ Տեսանյութը տարածվելու է սոցիալական ցանցերում։
Փոքրիկ աղջկա ծնողները, երիտասարդ ուսուցիչն ու աշակերտները, հայր և որդի՝ բոլորը նույն հանցանքն էին գործել. հայ և բնիկ լինելը և չուզենալն ապրել որևէ այլ տեղ, բացի իրենց ծագման երկրից։
120 000 բնիկ հայ մեկուսացված է ողջ աշխարհից։ Ոչ սնունդ, ոչ դեղեր, ոչ մարդու իրավունքներ, ոչ ազատ տեղաշարժ, ոչ կրթության իրավունք չի վերաբերում նրանց, որովհետև նավթն ավելի համեղ է։
Բարձրացնում ենք մեր ձայնը, գոռում ենք, պահանջում։ Լուրջ տղամարդիկ իրենց լուրջ կոստյումներով զգուշությամբ ընտրում են բառերը, որ հանցագործներին չվիրավորեն։ «Վստահելի գործընկեր»,- ասում են նրանք։ Փակում են աչքերը ու ձևացնում, թե ոչինչ չի կատարվում։ Վերահսկում են մեր պատմությունը, իսկ դու խմում ես սուրճդ ու մտածում՝ հրաշալի օր է ապրելու համար։
Մեր ծագման երկիրը փոքրանում է, ու մեզնից բախտավորներն այլ վայրեր են գտնում ապրելու համար։ Գնացածների հուշերով։ Հույսով, որ մի օր կվերադառնանք։ Տոկունությամբ և խոստումով, որ խոսելու ենք նրանց փոխարեն, ում ձայնը չի լսվում։ Մենք խոսելու ենք այնքան, մինչև ցավեցնենք ձեր ականջները։
Որտե՞ղ եք իմ հայ, եզդի, ասորի, հույս, պաղեստինցի, քուրդ, տիգրացի, բնիկ ամերիկացի ու սև քույրեր։ Ու՞ր եք կորել այս աշխարհում։ Արդյոք բոլորս անհետացե՞լ ենք։
Մի՞թե սա վերջն է։
Վերջին երեք տարիներին կարդացածս լավագույն գրքերը
Ֆեյսբուքում Հայկ Հովյանը գրել էր, որ բոլորի լավագույն գրքերի տասնյակներն իրար նման են, տեսնես ինչու՞։ Իմ պատկերացմամբ՝ դա պայմանավորված է նաև միանման փորձառությունով, միանման աղբյուրներից խորհուրդներ ստանալով։ Ես էլ որոշեցի իմը գրել, բայց ամեն գրքի հետ կնշեմ նաև, թե ոնց եմ գիրքը հայտնաբերել, որտեղից է ճաշակս թելադրվել։ Կենտրոնանում եմ մենակ 2019 – 2022-ին կարդացածներիս վրա։ Որ գրքին անդրադարձել եմ բլոգումս, համապատասխան հղումը նույնպես կդնեմ։
1. Սամանթա Շվեբլինի «Տենդային երազ» (“Fever Dream”)
Շվեբլինն Օրհուսի գրական փառատոնին էր մասնակցում։ Ամուսնուս՝ Մորթենին, հետաքրքրեց հեղինակի նկարագրությունը, միասին գնացինք իր միջոցառմանը, որտեղից էլ գնեցինք «Մի բերան թռչուն» պատմվածքների ժողովածուն։ Մորթենը կարդաց նաև այլ գործեր, կարելի ա ասել զոռով ստիպեց, որ «Տենդային երազը» գոնե կարդամ (քաշել էր քինդլիս մեջ)։ Ու չփոշմանեցի։ Ընդհանրապես, Շվեբլինը երևի մեր սերնդի ամենալավ գրողն է. ինդիվիդուալիզմից վերացած, աշխարհն ավելի խորությամբ ընկալող (նկարում էլ է ինքը)։
2. Էռլենդ Լոյի «Փաստեր Ֆինլանդիայի մասին» (“Fakta om Finland”)
Նորվեգիայի Բերգեն քաղաքում գրախանութ էի մտել, հարցնում էի՝ նորվեգերեն ի՞նչ խորհուրդ կտա դանիերեն իմացողի համար։ Էռլենդ Լոյի «Նաիվ. սուպերը» խորհուրդ տվեց։ Անգլերենն առա, ահագին դուրս էկավ։ Բայց լոքդաունի ժամանակ նորվեգերենի մեջ լիքը լինելով՝ հաջորդ անգամ երբ Բերգենի նույն գրախանութում հայտնվեցի, առանց վարանելու Լոյի այս գիրքը գնեցի, արդեն նորվեգերեն։ Ու սա նույնիսկ ավելի լավն էր։
3. Սուսաննա Հարությունյանի «Ագռավները Նոյից առաջ»
Եղբորս ու մորս խորհրդով։ Ընդհանրապես, ժամանակակից հայ գրականության լավագույն գործն եմ համարում։ Ավելին՝ արտասահմանցի ընկերներիս խորհուրդ եմ տալիս կարդալ, անգլերեն իմ օրինակն էլ արդեն քանի ձեռք պտտվեց։
4. Հելլե Հելլեի «Բոբը» (“Bob”)
Հելլե Հելլեի գրականությանը ծանոթացել եմ Դանիա գալուս առաջին տարում, երբ հարցուփորձ էի անում ինչ կարդամ դանիերեն, որ շատ բարդ չլինի։ Կոլեգաներս Հելլե Հելլե խորհուրդ տվեցին, տոներին էլ նրա գրքերից մեկը նվիրեցին։ Դրանից հետո մի քանի այլ գործեր էլ եմ կարդացել։ Իմ սիրելի դանիացի գրողն է։ Հենց նոր գիրք է լույս տեսնում, վազում եմ գրախանութ։ «Բոբը» լույս է տեսել 2021-ին, էդ ժամանակ էլ կարդացել եմ։ Ու ընդհանրապես, իմ գրելու վրա ամենաշատ ազդեցություն ունեցած հեղինակներից է։
5. Թոնի Մորիսոնի «Սիրեցյալը» (“Beloved”)
Ցուցակումս կար (մի ժամանակ որոշել էի բոլոր նոբելյանակիրներին կարդալ), բայց հետո հայրս էլ խորհուրդ տվեց։ Էդպես կարդացի, հավանեցի։
6. Թովե Դիթլեւսենի «Մանկության փողոց» (“Barndommens gade”)
Թովե Դիթլեւսենը Կոպենհագենի մեր կողքի շենքում է ծնվել-մեծացել։ Դրա համար մեր թաղամասն ամբողջությամբ իրենով է լցված. սալահատակներին իր բանաստեղծություններից, դիմացի մանկապարտեզի անունը՝ «Մանկության փողոց» , իր անունով հրապարակ, իր հիշատակին նվիրված բար և այլն։ Դրա համար որոշեցի կարդալ, որ հասկանամ՝ ո՞վ է մեր կողմերում ապրել։
7. Արունդհատի Ռոյի «Մանրուքների աստված» (“God of Small Things”)
Էլի հորս խորհրդով
8. Էլենա Ֆերանտեի «Կորուսյալ դուստրը»
Մորթենի նախաձեռնությամբ համանուն ֆիլմը դիտեցինք։ Չնայած Ֆերանտեի «Հանճարեղ ընկերուհու» մեծ երկրպագու չէի, էս ֆիլմն էնքան դուրս էկավ, որ որոշեցի տեսնել՝ ի՞նչ գրքի հիման վրա է նկարահանվել։
9. Պատրիկ Մոդիանոյի «Անտեսանելի թանաք» (“Encre sympathique)
Մոդիանոն իմ սիրած հեղինակներից է, որ էլի հորս շնորհիվ եմ հայտնաբերել։ Պարբերաբար նրա գրքերից կարդում եմ։ Էս մեկն էլ անցյալ տարի Պորտոյից գնեցի ու կարդացի. Պորտոն ինձ համար ամենամոդիանոյական քաղաքն է։ Եւս մի հեղինակ, որ իմ գրելու վրա ազդում է։
10. Մարգըրեթ Էթվուդի «Կույր մարդասպանը» (“The Blind Assassin”)
Էլի հորս խորհրդով։ «Աղախնի պատմությունը» չեմ կարդացել ու երևի չեմ էլ կարդա։
Ցուցակը կազմելուց հետո նկատեցի, որ ինչպես միշտ հիմնականում կին հեղինակներ են։ Գենդերային հավասարակշռություն չեմ փորձում ապահովել, մյուսների ցուցակներում էսպես թե էնպես տղամարդիկ շատ են, իսկ ես հիմնականում կանանց եմ կարդում։
Կարուսել 